Нейрохимия, 2023, T. 40, № 4, стр. 423-434

Т-Клеточные аспекты развития некоторых неврологических заболеваний

А. А. Квичанский 1, А. П. Большаков 1

1 Институт высшей нервной деятельности и нейрофизиологии РАН
Москва, Россия

Поступила в редакцию 10.04.2023
После доработки 11.04.2023
Принята к публикации 12.04.2023

Аннотация

Полиневропатии – это гетерогенная группа иммунно-опосредованных заболеваний, среди которых синдром Гийена-Барре и хроническая воспалительная демиелинизирующая полиневропатия занимают основное место. Напротив, боковой амиотрофический склероз чаще всего рассматривается как заболевание, развитие которого практически не связывают с изменениями функции иммунной системы. В представленном обзоре суммированы последние данные об изменениях в численности субпопуляций Т-лимфоцитов и их функции в крови и ликворе при указанных выше заболеваниях. Эти данные говорят о том, что NKT-клетки и нарушение функционирования регуляторных Т-клеток могут играть важную роль в развитии обсуждаемых патологий. Обсуждается необходимость накопления и анализа данных по субпопуляциям Т-клеток, а также последовательности Т-клеточных рецепторов, HLA, и CD1 у пациентов для разработки подходов к диагностике и возможной терапии указанных заболеваний.

Ключевые слова: Т-лимфоцит, боковой амиотрофический склероз, хроническая воспалительная демиелинизирующая полиневропатия, синдром Гийена–Барре

Список литературы

  1. Супонева Н.А., Наумова Е.С., Гнедовская Е.В. // Нервно-мышечные болезни. 2016. V. 6. № 1. P. 44–53.

  2. Malaspina A., Puentes F., Amor S. // Int. Immunol. 2015. V. 27. № 3. P. 117–129.

  3. Хакимова А.Р., Попова Н., Якупов Э. // Вестник современной клинической медицины. 2014. V. 7. № 2. P. 183–187.

  4. Кантимирова Е., Шнайдер Н. // Вестник КБ № 51. 2009. V. 3. № 7. P. 24–27.

  5. Бакулин И.С., Закройщикова И.В., Супонева Н.А., Захарова М.Н. // Нервно-мышечные болезни. 2017. V. 7. № 3. P. 10–20.

  6. Roggenbuck J.J., Boucraut J., Delmont E., Conrad K., Roggenbuck D. // Ann. Transl. Med. 2018. V. 6. № 17. P. 337–337.

  7. Krause K., Wulf M., Sommer P., Barkovits K., Vorgerd M., Marcus K., Eggers B. // Diagnostics. 2021. V. 11. № 9. P. 1522.

  8. Bourque P.R., Brooks J., Warman-Chardon J., Breiner A. // J. Neurol. 2020. V. 267. № 3. P. 746–751.

  9. Zarif H., Nicolas S., Guyot M., Hosseiny S., Lazzari A., Canali M.M., Cazareth J., Brau F., Golzné V., Dourneau E., Maillaut M., Luci C., Paquet A., Lebrigand K., Arguel M.J., Daoudlarian D., Heurteaux C., Glaichenhaus N., Chabry J., Guyon A., Petit-Paitel A. // Brain. Behav. Immun. 2018. V. 69. P. 235–254.

  10. Bassing C.H., Swat W., Alt F.W. // Cell. 2002. V. 109. P. S45–55.

  11. Bhattacharyya N.D., Feng C.G. // Front. Immunol. 2020. V. 11. P. 624.

  12. Abualrous E.T., Sticht J., Freund C. // Curr. Opin. Immunol. 2021. V. 70. P. 95–104.

  13. Radwan J., Babik W., Kaufman J., Lenz T.L., Winternitz J. // Trends Genet. 2020. V. 36. № 4. P. 298–311.

  14. Naito T., Okada Y. // Semin. Immunopathol. 2022. V. 44. №1. P. 15–28.

  15. Wo J., Zhang F., Li Z., Sun C., Zhang W., Sun G. // Front. Immunol. 2020. V. 11. P. 2740.

  16. Vantourout P., Hayday A. // Nat. Rev. Immunol. 2013. 132. V. 13. № 2. P. 88–100.

  17. Sijts E.J.A.M., Kloetzel P.M. // Cell Mol. Life Sci. 2011. V. 68. № 9. P. 1491–1502.

  18. Veroni C., Aloisi F. // Front. Immunol. 2021. V. 12. P. 665718.

  19. Fransen N.L., Hsiao C.C., Van Der Poel M., Engelenburg H.J., Verdaasdonk K., Vincenten M.C.J., Remmerswaal E.B.M., Kuhlmann T., Mason M.R.J., Hamann J., Smolders J., Huitinga I. // Brain. 2020. V. 143. № 6. P. 1714–1730.

  20. Smolders J., Heutinck K.M., Fransen N.L., Remmerswaal E.B.M., Hombrink P., ten Berge I.J.M., van Lier R.A.W., Huitinga I., Hamann J. // Nat. Commun. 2018. V. 9. № 1.

  21. Wang S., Zhang H., Xu Y. // Neurol. Res. 2016. V. 38. № 6. P. 495–503.

  22. Lee W., Lee G.R. // Exp. Mol. Med. 2018. V. 50. № 3.

  23. Lopes Pinheiro M.A., Kooij G., Mizee M.R., Kamermans A., Enzmann G., Lyck R., Schwaninger M., Engelhardt B., de Vries H.E. // Biochim. Biophys. Acta. 2016. V. 1862. № 3. P. 461–471.

  24. Zhou K., Zhong Q., Wang Y.-C., Xiong X.-Y., Meng Z.-Y., Zhao T., Zhu W.-Y., Liao M.-F., Wu L.-R., Yang Y.-R., Liu J., Duan C.-M., Li J., Gong Q.-W., Liu L., Yang M.-H., Xiong A., Wang J., Yang Q.-W. // J. Cereb. Blood Flow Metab. 2017. V. 37. № 3. P. 967–979.

  25. Laumet G., Edralin J.D., Chiang A.C.A., Dantzer R., Heijnen C.J., Kavelaars A. // Neuropsychopharmacology. 2018. V. 43. № 13. P. 2597–2605.

  26. Prat A., Biernacki K., Antel J.P. // J. Autoimmun. 2005. V. 24. № 2. P. 119–124.

  27. Radjavi A., Smirnov I., Derecki N., Kipnis J. // Mol. Psychiatry 2014. V. 19. № 5. P. 531–533.

  28. Wu Z., Zhang J., Nakanishi H. // J. Neuroimmunol. 2005. V. 167. № 1–2. P. 90–98.

  29. Mao Y., Yin S., Zhang J., Hu Y., Huang B., Cui L., Kang N., He W. // Cell. Mol. Immunol. 2016. V. 13. № 2. P. 217–228.

  30. Almeida J.S., Casanova J.M., Santos-Rosa M., Tarazona R., Solana R., Rodrigues-Santos P. // Int. J. Mol. Sci. 2023. V. 24. № 3. P. 2743.

  31. Illés Z., Kondo T., Newcombe J., Oka N., Tabira T., Yamamura T. // J. Immunol. 2000. V. 164. № 8. P. 4375–4381.

  32. Terrazzano G., Bruzzaniti S., Rubino V., Santopaolo M., Palatucci A.T., Giovazzino A., La Rocca C., de Candia P., Puca A., Perna F., Procaccini C., De Rosa V., Porcellini C., De Simone S., Fattorusso V., Porcellini A., Mozzillo E., Troncone R., Franzese A., Ludvigsson J., Matarese G., Ruggiero G., Galgani M. // Nat. Metab. 2020. V. 2. № 2. P. 142–152.

  33. Heming M., Schulte-Mecklenbeck A., Brix T., Wolbert J., Ruland T., Klotz L., Meuth S.G., Gross C.C., Wiendl H., Meyer Zu Hörste G. // Front. Immunol. 2019. V. 10. № MAR. P. 515.

  34. Schulte-Mecklenbeck A., Kleffner I., Beuker C., Wirth T., Hartwig M., Schmidt-Pogoda A., Klotz L., Hansen W., Wiendl H., Meuth S.G., Gross C.C., and Minnerup J. // Eur. J. Neurol. 2019. V. 26. № 6. P. 919–926.

  35. Mix E., Olsson T., Correale J., Kostulas V., Link H. // Scand. J. Immunol. 1990. V. 31. № 4. P. 493–501.

  36. Pappalardo J.L., Zhang L., Pecsok M.K., Perlman K., Zografou C., Raddassi K., Abulaban A., Krishnaswamy S., Antel J., van Dijk D., Hafler D.A. // Sci. Immunol. 2020. V. 5. № 51.

  37. Carrithers M.D., Visintin I., Kang S.J., Janeway C.A. // Brain. 2000. V. 123. № 6. P. 1092–1101.

  38. Kivisäkk P., Trebst C., Liu Z., Tucky B.H., Sørensen T.L., Rudick R.A., Mack M., Ransohoff R.M. // Clin. Exp. Immunol. 2002. V. 129. № 3. P. 510–518.

  39. Гапешин Р.А., Баранцевич Е.Р., Руденко Д.И., Посохина О.В., Стучевская Т.Р. // Ученые записки СПбГМУ им. акад. И.П. Павлова 2019. V. 26. № 1. P. 9–19.

  40. Lehmann H.C., Burke D., Kuwabara S. // J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 2019. V. 90. № 9. P. 981–987.

  41. Doneddu P.E., Bianchi E., Cocito D., Manganelli F., Fazio R., Filosto M., Mazzeo A., Cosentino G., Cortese A., Jann S., Clerici A.M., Antonini G., Siciliano G., Luigetti M., Marfia G.A., Briani C., Lauria G., Rosso T., Cavaletti G., Carpo M., Benedetti L., Beghi E., Liberatore G., Santoro L., Peci E., Tronci S., Cotti Piccinelli S., Toscano A., Piccolo L., Verrengia E.P., Leonardi L., Schirinzi E., Mataluni G., Ruiz M., Dacci P., Nobile-Orazio E. // Eur. J. Neurol. 2020. V. 27. № 1. P. 136–143.

  42. Doneddu P.E., Cocito D., Manganelli F., Fazio R., Briani C., Filosto M., Benedetti L., Bianchi E., Jann S., Mazzeo A., Antonini G., Cosentino G., Marfia G.A., Cortese A., Clerici A.M., Carpo M., Schenone A., Siciliano G., Luigetti M., Lauria G., Rosso T., Cavaletti G., Beghi E., Liberatore G., Santoro L., Spina E., Peci E., Tronci S., Ruiz M., Cotti Piccinelli S., Verrengia E.P., Gentile L., Leonardi L., Mataluni G., Piccolo L., Nobile-Orazio E. // J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 2020. V. 91. № 10. P. 1092–1099.

  43. Rodríguez Y., Rojas M., Pacheco Y., Acosta-Ampudia Y., Ramírez-Santana C., Monsalve D.M., Gershwin M.E., Anaya J.M. // Cell. Mol. Immunol. 2018. V. 15. № 6. P. 547.

  44. Huang C., Zhang Y., Deng S., Ren Y., Lu W. // Front. Neurol. 2020. V. 11.

  45. Никитин С.С., Супонева Н.А., Пирадов М.А., Павлов Э.В., Куренков А.Л. // Клиническая неврология. 2009. № 2. P. 30–35.

  46. Koga M., Yuki N., Tsukada Y., Hirata K., Matsumoto Y. // J. Neuroimmunol. 2003. V. 141. № 1–2. P. 112–117.

  47. Hagen K.M., Ousman S.S. // Front. Aging Neurosci. 2021. V. 12.

  48. Sindern E., Oreja-Guevara C., Raulf-Heimsoth M., Baur X., Malin J.P. // J. Neurol. Sci. 1997. V. 151. № 1. P. 29–34.

  49. Schneider-Hohendorf T., Schwab N., Üçeyler N., Göbel K., Sommer C., Wiendl H. // Neurology. 2012. V. 78. № 6. P. 402–408.

  50. Mausberg A.K., Dorok M., Stettner M., Müller M., Hartung H.P., Dehmel T., Warnke C., Zu Hörste G.M., Kieseier B.C. // Neurology. 2013. V. 80. № 3. P. 296–303.

  51. Klehmet J., Staudt M., Ulm L., Unterwalder N., Meisel A., Meisel C. // J. Neuroimmunol. 2015. V. 283. P. 17–22.

  52. Sanvito L., Makowska A., Gregson N., Nemni R., Hughes R.A.C. // Autoimmunity. 2009. V. 42. № 8. P. 667–677. https://doi.org/10.3109/08916930903140907

  53. Staudt M., Diederich J.M., Meisel C., Meisel A., Klehmet J. // BMC Neurol. 2017. V. 17. № 1.

  54. Diederich J.M., Staudt M., Meisel C., Hahn K., Meinl E., Meisel A., Klehmet J. // Front. Neurol. 2018. V. 9. № MAR.

  55. Chi L.J., Wang H.B., Wang W.Z. // J. Peripher. Nerv. Syst. 2008. V. 13. № 1. P. 54–63.

  56. Van den Bergh P.Y.K., van Doorn P.A., Hadden R.D.M., Avau B., Vankrunkelsven P., Allen J.A., Attarian S., Blomkwist-Markens P.H., Cornblath D.R., Eftimov F., Goedee H.S., Harbo T., Kuwabara S., Lewis R.A., Lunn M.P., Nobile-Orazio E., Querol L., Rajabally Y.A., Sommer C., Topaloglu H.A. // Eur. J. Neurol. 2021. V. 28. № 11. P. 3556–3583.

  57. Winer J., Hughes S., Cooper J., Ben-Smith A., Savage C. // J. Neurol. 2002. V. 249. № 5. P. 616–621.

  58. Schmidt B., Toyka K.V., Kiefer R., Full J., Hartung H.-P., Pollard J. // Muscle Nerve. 1996. V. 19. № 4. P. 474–487.

  59. Bosboom W.M.J., Van Den Berg L.H., De Boer L., Van Son M.J., Veldman H., Franssen H., Logtenberg T., Wokke J.H.J. // Neurology. 1999. V. 53. № 4. P. 837–845.

  60. Селицкий М.М. // Международный неврологический журн. 2017. V. 4. № 90. P. 77–83.

  61. Karin N. // Front. Immunol. 2020. V. 11. P. 976.

  62. Zlotnik A., Yoshie O. // Immunity. 2012. V. 36. № 5. P. 705–716.

  63. Csurhes P.A., Sullivan A.A., Green K., Pender M.P., McCombe P.A. // J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 2005. V. 76. № 10. P. 1431–1439.

  64. Radjavi A., Smirnov I., Kipnis J. // Brain. Behav. Immun. 2014. V. 35. P. 58–63.

  65. Bombeiro A.L., Lima B.H. de M., Bonfanti A.P., de Oliveira A.L.R. // Mol. Immunol. 2020. V. 121. P. 81–91.

  66. Hoechst B., Gamrekelashvili J., Manns M.P., Greten T.F., Korangy F. // Blood. 2011. V. 117. № 24. P. 6532–6541.

  67. Nguyen K.D., Vanichsarn C., Nadeau K.C. // Eur. J. Immunol. 2008. V. 38. № 7. P. 2034–2045.

  68. Ihara F., Sakurai D., Takami M., Kamata T., Kunii N., Yamasaki K., Iinuma T., Nakayama T., Motohashi S., Okamoto Y. // Cancer Immunol. Immunother. 2019. V. 68. № 12. P. 1935–1947.

  69. Бакулин И.С., Закройщикова И.В., Супонева Н.А., Захарова М.Н. // Нервно-мышечные болезни. 2017. V. 7. № 3. P. 10–20.

  70. Закройщикова И.В., Бакулин И.С., Супонева Н.А., Захарова М.Н. // Неврологический журн. 2018. № 1. P. 27–33.

  71. Grassano M., Calvo A., Moglia C., Sbaiz L., Brunetti M., Barberis M., Casale F., Manera U., Vasta R., Canosa A., D’Alfonso S., Corrado L., Mazzini L., Dalgard C., Karra R., Chia R., Traynor B., Chiò A. // J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 2022. V. 93. № 11. P. 1190–1193.

  72. McCombe P.A., Lee J.D., Woodruff T.M., Henderson R.D. // Front. Neurol. 2020. V. 11. P. 279.

  73. Beers D.R., Zhao W., Neal D.W., Thonhoff J.R., Thome A.D., Faridar A., Wen S., Wang J., Appel S.H. // Sci. Rep. 2020. V. 10. № 1.

  74. Beers D.R., Thonhoff J.R., Faridar A., Thome A.D., Zhao W., Wen S., Appel S.H. // Ann. Neurol. 2022. V. 92. № 2. P. 195–200.

  75. Rolfes L., Schulte-Mecklenbeck A., Schreiber S., Vielhaber S., Herty M., Marten A., Pfeuffer S., Ruck T., Wiendl H., Gross C.C., Meuth S.G., Boentert M., Pawlitzki M. // Brain Commun. 2021. V. 3. № 3.

  76. Giovannelli I., Heath P., Shaw P.J., Kirby J. // Amyotroph. Lateral Scler. Frontotemporal Degener. 2020. V. 21. № 5–6. P. 435–444.

  77. Sheean R.K., McKay F.C., Cretney E., Bye C.R., Perera N.D., Tomas D., Weston R.A., Scheller K.J., Djouma E., Menon P., Schibeci S.D., Marmash N., Yerbury J.J., Nutt S.L., Booth D.R., Stewart G.J., Kiernan M.C., Vucic S., Turner B.J. // JAMA Neurol. 2018. V. 75. № 6. P. 681–689.

  78. Liu E., Karpf L., Bohl D. // Front. Mol. Neurosci. 2021. V. 14.

  79. Beers D.R., Henkel J.S., Zhao W., Wang J., Huang A., Wen S., Liao B., Appel S.H. // Brain. 2011. V. 134. № 5. P. 1293.

  80. Gustafson M.P., Staff N.P., Bornschlegl S., Butler G.W., Maas M.L., Kazamel M., Zubair A., Gastineau D.A., Windebank A.J., Dietz A.B. // PLoS One. 2017. V. 12. № 7.

  81. Thome A.D., Thonhoff J.R., Zhao W., Faridar A., Wang J., Beers D.R., Appel S.H. // Front. Immunol. 2022. V. 13.

  82. Thonhoff J.R., Beers D.R., Zhao W., Pleitez M., Simpson E.P., Berry J.D., Cudkowicz M.E., Appel S.H. // Neurol. Neuroimmunol. Neuroinflammation. 2018. V. 5. № 4.

  83. Thonhoff J.R., Berry J.D., Macklin E.A., Beers D.R., Mendoza P.A., Zhao W., Thome A.D., Triolo F., Moon J.J., Paganoni S., Cudkowicz M., Appel S.H. // Neurol. Neuroimmunol. Neuroinflammation. 2022. V. 9. № 6.

  84. Yazdani S., Seitz C., Cui C., Lovik A., Pan L., Piehl F., Pawitan Y., Kläppe U., Press R., Samuelsson K., Yin L., Vu T.N., Joly A.L., Westerberg L.S., Evertsson B., Ingre C., Andersson J., Fang F. // Nat. Commun. 2022. V. 13. № 1.

  85. Rentzos M., Evangelopoulos E., Sereti E., Zouvelou V., Marmara S., Alexakis T., Evdokimidis I. // Acta Neurol. Scand. 2012. V. 125. № 4. P. 260–264.

  86. Garofalo S., Cocozza G., Porzia A., Inghilleri M., Raspa M., Scavizzi F., Aronica E., Bernardini G., Peng L., Ransohoff R.M., Santoni A., Limatola C. // Nat. Commun. 2020. V. 11. № 1.

  87. Berzins S.P., McNab F.W., Jones C.M., Smyth M.J., Godfrey D.I. // J. Immunol. 2006. V. 176. № 7. P. 4059–4065.

Дополнительные материалы отсутствуют.