Прикладная биохимия и микробиология, 2023, T. 59, № 4, стр. 337-354

Перспективные свойства Bacillus Thuringiensis и направления их использования для защиты растений

Р. М. Хайруллин 1*, А. В. Сорокань 1, В. Ф. Габдрахманова 1, И. В. Максимов 1

1 Институт биохимии и генетики – обособленное структурное подразделение Уфимского федерального исследовательского центра РАН
450054 Уфа, Россия

* E-mail: krm62@mail.ru

Поступила в редакцию 19.02.2023
После доработки 26.02.2023
Принята к публикации 01.03.2023

Аннотация

Одной из актуальных проблем защиты растений от вредителей и болезней является создание экологически безопасных препаратов, применение которых не сопровождалось бы резистентностью целевых объектов биоконтроля. Огромным потенциалом в этом отношении обладают микроорганизмы, среди которых наиболее перспективными являются эндофиты, заселяющие внутренние ткани растений без вреда для растительного организма. Среди таких микроорганизмов бактерии Bacillus вызывают особый интерес благодаря их широкому распространению в природе, безопасности многих видов для человека, относительной простоте производства препаратов на их основе. В обзоре рассмотрены свойства Bacillus thuringiensis: эндофитность, инсектицидность, антибиотическая активность, продукция регуляторов роста и мобилизация элементов питания растений, индукция устойчивости, а также возможность конструирования новых штаммов с примением методов генной инженерии.

Ключевые слова: Bacillus thuringiensis, эндофиты, биологическая активность

Список литературы

  1. Ishiwata S. // Rept Assoc Seric. 1905. V. 160. P. 1–8.

  2. Berliner E. // J. Applied Entomology. 1915. V. 2. № 1. P. 29–56.

  3. Lord J.C. // J. Invertebrate Pathol. 2005. V. 89. № 1. P. 19–29.

  4. Долженко Т.В. // Биология растений и садоводство: теория, инновации. 2021. № 3(160). С. 50–62.

  5. Peterson J.A., Ode P.J., Oliveira-Hofman C., Harwood J.D. // Front. Plant Science. 2016. V. 7. Art.1794. https://doi.org/10.3389/fpls.2016.01794

  6. Шеина Н.И., Буданова Е.В., Мялина Л.И., Сазонова Л.П., Колесникова В.В. // Токсикологический вестник. 2018. № 1(148). С. 35–37.

  7. Priščepa L., Stankevičienė A., Sneškienė V. // Miestų želdynų formavimas. 2016. № 1(13). P. 315–322.

  8. Lecadet M.-M., Frachon E., Cosmao Dumanoir V., Ripouteau H., Hamon S., Laurent P. et al. // J. Applied Microbiol. 1999. V. 86. P. 660–672.

  9. Atsumi S., Mizuno E., Hara H., Nakanishi K., Kitami M., Miura N. et al. // Appl. Environ. Microbiol. 2005. V. 71. № 7. P. 3966–3977.

  10. Flores A., Diaz-Zamora J.T., Orozco-Mosqueda M.D.C., Chávez A., de Los Santos-Villalobos S., Valencia-Cantero E. et al. // Biotech. 2020. V. 10. № 5. Art. 220. https://doi.org/10.1007/s13205-020-02209-1

  11. Liu Y., Du J., Lai Q., Zeng R., Ye D., Xu J., Shao Z. // Int. J. Syst. Evol. Microbiol. 2017. V. 67. № 8. P. 2499–2508.

  12. Carroll L.M., Cheng R.A., Wiedmann M., Kovac J. // Crit. Rev. Food. Sci. Nutr. 2022. V. 62. № 28. P. 7677–7702.

  13. Muigg V., Cuénod A., Purushothaman S., Siegemund M., Wittwer M., Pflüger V., Schmidt K.M. // New Microbes. New Infect. 2022. V. 26. P. 49–50.

  14. Wei S., Chelliah R., Park B.-J., Kim S.-H., Forghani F., Cho M.S. et al. // Front. Microbiol. 2019. V. 10. Art. 883. https://doi.org/10.3389/fmicb.2019.00883

  15. Schoch C.L., Ciufo S., Domrachev M., Hotton C.L., Kannan S., Khovanskaya R., Leipe D. // Database (Oxford). 2020. V. 2020. Art. baaa062. https://doi.org/10.1093/database/baaa062

  16. Rahman M.-M., Lim S.-J., Park Y.-C. // Animals. 2022. V. 12. Art. 979.

  17. Martin P.A.W., Travers R.S. // Appl. Envir. Microbiol. 1989. V. 55. P. 2437–2442.

  18. Elliot S.L., Sabelis M.W., Janssen A., van der Geest L.P.S., Beerling E.A.M. et al. // Ecology Letters. 2000. V. 3. P. 228–235.

  19. Raymond B., Elliot S.L., Ellis R.J. // J. Invertebrate Pathol. 2008. V. 98. P. 307–313.

  20. Li M., Shu C., Ke W., Li X., Yu Y., Guan X., Huang T. // Front. Microbiol. 2021. V. 12. Art. 676146.

  21. Lin Y., Alstrup M., Pang J.K.Y., Maróti G., Er-Rafik M. Tourasse N. et al. // mSystems. 2021. V. 6. № 5. Art. e0086421. https://doi.org/10.1128/mSystems.00864-21

  22. Smith R.A., Barry J.W. // J. Invertebr. Pathol. 1998. V. 71. № 3. P. 263–267.

  23. Bizzarri M.F., Bishop A.H. // J. Invertebr. Pathol. 2007. V. 94. № 1. P. 38–47.

  24. Perez K.J., Viana J.d.S., Lopes F.C., Pereira J.Q., dos Santos D.M., Oliveira J.S. et al. // Front. Microbiol. 2017. V. 8. Art. 61. https://doi.org/10.3389/fmicb.2017.00061

  25. Takahashi H., Nakaho K., Ishihara T., Ando S., Wada T., Kanayama Y. et al. // Plant Cell Rep. 2014. V. 33. P. 99–110.

  26. Bizzarri M.F., Bishop A.H. // Microb. Ecol. 2008. V. 56. № 1. P. 133–139.

  27. Monnerat R.G., Soares C.M., Capdeville G., Jones G., Martins É.S., Praça L. et al. // Microb. Biotechnol. 2009. V. 2. № 4. P. 512–520.

  28. Mundt J.O., Hinkle N.F. // Appl. Environ. Microbiol. 1976. V. 32. № 5. P. 694–698.

  29. Subrahmanyan P., Reddy M.N., Rao A.S. // Seed Sci. Technol. 1983. V. 11. P. 267–272.

  30. McInroy J.A., Kloepper J.W. // Plant and Soil. 1995. V. 173. P. 337–342.

  31. Miguel P.S.B., Delvaux J.C., De Oliveira M.N.V., Monteiro L.C.P., Costa M.D., Totola M.R. et al. // Afr. J. Microbiol. Res. 2013. V. 7. № 7. P. 586–594.

  32. Ma L., Cao Y.H., Cheng M.H., Huang Y., Mo M.H., Wang Y. et al. // Antonie Van Leeuwenhoek. 2013. V. 103. № 2. P. 299–312.

  33. Souza A., Cruz J.C., Sousa N.R., Procópio A.R., Silva G.F. // Genet. Mol. Res. 2014. V. 13. № 4. P. 8661–8670.

  34. Hong Z., Chen W., Rong X., Cai P., Tan W., Huang Q. // Chem. Geol. 2015. V. 416. P. 19–27.

  35. Hernández-Pacheco C.E., Orozco-Mosqueda M.D.C., Flores A., Valencia-Cantero E., Santoyo G. // Curr. Res. Microb. Sci. 2021. V. 2. Art. 100028.

  36. Sharma M., Mallubhotla S. // Front. Microbiol. 2022. V. 13. Art. 879386. https://doi.org/10.3389/fmicb.2022.879386

  37. Manjunatha B.S., Paul S., Aggarwal C., Bandeppa S., Govindasamy V., Dukare A.S. et al. // Microb. Ecol. 2019. V. 77. P. 676–688.

  38. Rocha F.Y.O., Negrisoli Júnior A.S., de Matos G.F., Gitahy P.M., Rossi C.N., Vidal M.S. et al. // Front. Microbiol. 2021. V.12. Art. 659965. https://doi.org/10.3389/fmicb.2021.659965

  39. Pal G., Kumar K., Verma A., Verma S.K. // Microbiol Res. 2022. V. 255. Art. 126926. https://doi.org/10.1016/j.micres.2022.127201

  40. Abedinzadeh M., Etesami H., Alikhani H.A. // Biotechnol. Rep. (Amst). 2019. V. 21. Art. e00305. https://doi.org/10.1016/j.btre.2019.e00305

  41. Compant S., Mitter B., Colli-Mull J.G., Gangl H., Sessitsch A. // Microb Ecol. 2011. V. 62. P. 188–197.

  42. Wahlang B., Sen S., Roy J.D. // Indian J. Appl. Pure Bio. 2022. V. 37. № 2. P. 438–448.

  43. Tao A., Panga F., Huang S., Yu G., Li B., Wang T. // Biocontrol Science and Technology. 2014. V. 24. P. 901–924.

  44. Seo D.J., Nguyen D.M., Song Y.S., Jung W.J. // J. Microbiol. Biotechnol. 2012. V. 22. № 3. P. 407–415.

  45. Pleban S., Ingel F., Che I. // European J. Plant Pathol. 1995. V. 101. P. 665–672.

  46. Thomas P., Shaik S.P. // Microb. Ecol. 2020. V. 79. № 4. P. 910–924.

  47. García-Suárez R., Verduzco-Rosas L.A., Ibarra J.E. // FEMS Microbiol. Ecol. 2021. V. 97. № 7. Art. fiab080. https://doi.org/10.1093/femsec/fiab080

  48. Praça L.B., Menezes Mendes Gomes A.C., Cabral G., Martins É.S., Sujii E.R., Monnerat R.G. // Bt Research. 2012. V. 3. № 3. P. 11–19.

  49. Каменек Л.К., Сатарова Т.А., Каменек Д.В., Терпиловский М.А. // Сельскохозяйственная биол. 2011. № 1. С. 112–117.

  50. Mirsam H., Suriani A.M., Azrai M., Efendi R., Muliadi A., Sembiring H. et al. // Heliyon. 2022. V. 8. № 12. Art. e11960. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2022.e11960

  51. Goryluk L.A., Rekosz-Burlaga H., B£aszczyk M. // Polish J. Microbiol. 2009. V. 58. № 4. P. 355–361.

  52. Etesami H., Alikhani H.A. // Eur. J. Plant Pathol. 2017. V. 147. P. 7–14.

  53. Гришечкина С.Д. // Сельскохозяйственная биол. 2015. Т. 50. № 5. С. 685–693.

  54. Glassner H., Zchori-Fein E., Compant S., Sessitsch A., Katzir N., Portnoy V. et al. // FEMS Microbiol. Ecol. 2015. V. 91. № 7. Art. fiv074. https://doi.org/10.1093/femsec/fiv074

  55. Ouhaibi-Ben Abdeljalil N., Renault D., Gerbore J., Vallance J., Rey P., Daami-Remad M. // J. Microb. Biochem. Technol. 2016. V. 8. P. 110–119.

  56. Zhou H., Ren Z.H., Zu X., Yu X.Y., Zhu H.J., Li X.J. et al. // Front. Microbiol. 2021. V. 12. Art. 684888. https://doi.org/10.3389/fmicb.2021.684888

  57. Nisa S., Shoukat M., Bibi Y., Al Ayoubi S., Shah W., Masood S. et al. //Saudi J. Biol Sci. 2022. V. 29. № 1. P. 287–295.

  58. Vinayarani G., Prakash H.S. // Plant Pathol. J. 2018. V. 34. № 3. P. 218–235. https://doi.org/10.5423/PPJ.OA.11.2017.0225

  59. Kim P.I., Bai H., Chae H., Ching S., Kim Y., Park R. et al. // J. Appl. Microbiol. 2004. V. 97. P. 942–949.

  60. Kamenyok L.K., Levina T.A., Teriokhin D.A., Minacheva L.D. // Biotechnology in Russia. 2005. № 1. P. 81–93.

  61. Islam M.N., Ali M.S., Choi S.J., Hyun J.W., Baek K.H. // Plant Pathol. J. 2019. V. 35. № 5. P. 486–497.

  62. Roy S., Yasmin S., Ghosh S., Bhattacharya S., Banerjee D. // Microbiol. Insights. 2016. V. 9. P. 1–7.

  63. Lopes R.B.M., Costa L.E.O., Vanetti M.C.D., Araujo E.F., Queiroz M.V. // Curr Microbiol 2015. V. 71. P. 509–516.

  64. Anandan K., Vittal R.R. // Microb. Pathog. 2019. V. 132. P. 230–242.

  65. Hollensteiner J., Wemheuer F., Harting R., Kolarzyk A.M., Diaz Valerio S.M., Poehlein A. et al. // Front. Microbiol. 2017. V. 7. Art. 2171. https://doi.org/10.3389/fmicb.2016.02171

  66. Fatima R., Mahmood T., Moosa A., Aslam M.N., Shakeel M.T., Maqsood A. et al. // Pest Manag. Sci. 2023. V. 79. № 1. P. 336–348.

  67. Adeleke B.S., Ayangbenro A.S., Babalola O.O. // Plants (Basel). 2021. V. 10. № 9. Art. 1776.

  68. Mercado V., Olmos J. // Probiotics & Antimicro. Prot. 2022. V. 14. P. 1151–1169.

  69. Favret M.E., Youston A.A. // J. Invert. Pathol. 1989. V. 53. P. 206–216.

  70. Cherif A., Rezgui W., Raddadi N., Daffonchio D., Boudabous A. // Microbiol Res. 2008. V. 163. № 6. P. 684–692.

  71. Paik H.D., Bae S.S., Park S.H., Pan J.G. // J. Industrial Microbiol. Biotechnol. 1997. V. 19. P. 294–298.

  72. Nazari M., Smith D.L. // Front. Plant Sci. 2020. V. 11. Art. 916. https://doi.org/10.3389/fpls.2020.00916

  73. Lyu D., Backer R., Subramanian S., Smith D.L. // Front. Plant Sci. 2020. V. 11. Art. 634.

  74. Martínez-Zavala S.A., Barboza-Pérez U.E., Hernández-Guzmán G., Bideshi D.K., Barboza-Corona J.E. // Front. Microbiol. 2020. V. 10. Art. 3032. https://doi.org/10.3389/fmicb.2019.03032

  75. Aktuganov G.E., Safina V.R., Galimzianova N.F., Gilvanova E.A., Kuzmina L.Yu., Melentiev A.I. et al. // World J. Microbiol. Biotechnol. 2022. V. 38. Art. 167. https://doi.org/10.1007/s11274-022-03359-5

  76. Muhammad A., Nisa R.M., Aris T.W. // Research J. Microbiol. 2014. V. 9. P. 265–277.

  77. Achari G.A., Ramesh R. // PNAS USA. India Sect. B Boil. Sci. 2018. V. 89. P. 585–593.

  78. Tanuja R., Bisht S.C., Mishra P.K. // European J. Soil Biol. 2013. V. 56. P. 56–64.

  79. Mishra P.K., Bisht S.C., Ruwari P., Subbanna A.R.N.S., Bisht J.K., Bhatt J.Ch. et al. // Ann. Microbiol. 2017. V. 67. P. 143–155.

  80. Bai Y., Zhou X., Smith D.L. // Crop Science. 2003. V. 43. № 5. Art. 1774.https://doi.org/10.2135/cropsci2003.1774

  81. Selvakumar G., Kundu S., Gupta A.D., Shouche Y.S., Gupta H.S. // Curr. Microbiol. 2008. V. 56. P. 134–139.

  82. Laranjeira S.S., Alves I.G., Marques G. // Curr. Microbiol. 2022. V. 79. № 9. Art. 277. https://doi.org/10.1007/s00284-022-02942-1

  83. Li Y., Wang C., Ge L., Hu C., Wu G., Sun Y., Song L. et al. // Plants (Basel). 2022. V. 11. № 9. Art. 1212. https://doi.org/10.1007/s00284-022-02942-1

  84. Yung W.J., Mabood F., Souleimanov A., Park R.D., Smith D.L. // Microbiol. Res. 2008. V. 163. № 3. P. 345–349.

  85. Djenane Z., Nateche F., Amziane M., Gomis-Cebolla J., El-Aichar F., Khorf H. et al. // Toxins (Basel). 2017. V. 9. № 4. Art. 139. https://doi.org/10.3390/toxins9040139

  86. Belousova M.E., Malovichko Y.V., Shikov A.E., Nizhnikov A.A., Antonets K.S. // Toxins (Basel). 2021. V. 13. № 5. Art. 355. https://doi.org/10.3390/toxins13050355

  87. Wang X., Xue Y., Han M., Bu Y., Liu C. // Chemosphere. 2014. V. 108. P. 258–264.

  88. Chen Y., Pan L., Ren M., Li J., Guan X., Tao J. // GM Crops Food. 2022. V. 13. № 1. P. 1–14.

  89. Sun C., Geng L., Wang M., Shao G., Liu Y., Shu C. et al. // Microbiology open. 2017. V. 6. № 1. Art. e00404. https://doi.org/10.1016/j.jip.2015.02.005

  90. Yang S., Liu X., Xu X., Sun H., Li F., Hao C. et al. // Plants (Basel). 2022. V. 11. № 17. Art. 2218. https://doi.org/10.3390/plants11172218

  91. Kırtel O., Versluys M., Van den Ende W., Öner E.T. // Quorum Sensing. Molecular Mechanism and Biotechnological Application. 2019. / Ed. G. Tommonaro. Chap: Academic Press, 2019. P. 127–149.

  92. Park S.J., Park S.Y., Ryu C.M., Park S.H., Lee J.K. // J. Microbiol. Biotechnol. 2008. V. 18. № 9. P. 1518–1521.

  93. Cho H.S., Park S.Y., Ryu C.M., Kim J.F., Kim J.G., Park S.H. // FEMS Microbiol. Ecol. 2007. V. 60. P. 14–23.

  94. Kumar A., Singh R., Yadav A., Giri D.D., Singh P.K., Pandey K.D. // Biotech. 2016. V. 6. № 1. Art. 60.https://doi.org/10.1007/s13205-016-0393-y

  95. Batista B.D., Dourado M.N., Figueredo E.F., Hortencio R.O., Marques J.P.R., Piotto F.A. et al. // Arch. Microbiol. 2021. V. 203. № 7. P. 3869–3882.

  96. Armada E., Probanza A., Roldán A., Azcón R. // J. Plant Physiol. 2016. V. 192. P. 1–12.

  97. Ali M.M., Vora D. // Int. Res. J. Envir. Sci. 2014. V. 3. № 9. P. 27–31.

  98. Ismail M.A., Amin M.A., Eid A.M., Hassan S.E., Mahgoub H.A.M., Lashin I. et al. // Cells. 2021. V. 10. № 5. Art. 1059.https://doi.org/10.3390/cells10051059

  99. Vyas P., Kaur R. // J. Soil Sci. Plant Nutr. 2019. V. 19. P. 290–298.

  100. Ahumada G.D., Gómez-Álvarez E.M., Dell’Acqua M., Bertani I., Venturi V., Perata P. et al. // Front. Plant Sci. 2022. V. 13. Art. 908349. https://doi.org/10.3389/fpls.2022.908349

  101. Figueredo E.F., Cruz T.A.D., Almeida J.R., Batista B.D., Marcon J., Andrade P.A.M. et al. // Microbiol. Res. 2023. V. 266. Art. 127218.https://doi.org/10.1016/j.micres.2022.127218

  102. Vidal-Quist J.C., Rogers H.J., Mahenthiralingam E., Berry C. // FEMS Microbiol. Ecol. 2013. V. 86. P. 474–489.

  103. Azizoglu U. // Curr. Microbiol. 2019. V. 76. P. 1379–1385.

  104. Sharma N., Saharan B.S. // Microbiol. Res. J. Int. 2016. V. 16. P. 1–10.

  105. Dubey A., Saiyam D., Kumar A., Hashem A., Abd_Allah E.F., Khan M.L. // Int. J. Environ. Res. Public Health. 2021. V. 18. Art. 931. https://doi.org/10.3390/ijerph18030931

  106. Ali B., Hafeez A., Ahmad S., Javed M.A., Sumaira, Afridi M.S. et al. // Front. Plant Sci. 2022. V. 13. Art. 921668. https://doi.org/10.3389/fpls.2022.921668

  107. de Almeida J.R., Bonatelli M.L., Batista B.D., Teixeira-Silva N.S., Mondin M., Dos Santos R.C. et al. // Environ. Microbiol. Rep. 2021. V. 13. № 6. P. 812–821.

  108. Chaouachi M., Marzouk T., Jallouli S., Elkahoui S., Gentzbittel L., Ben C. et al. // Postharvest Biol. Technol. 2021. V. 172. Art. 111389.https://doi.org/10.1016/j.postharvbio.2020.111389

  109. Huang C.J., Tsay J.F., Chang S.Y., Yang H.P., Wu W.S., Chen C.Y. // Pest Manag. Sci. 2012. V. 68. № 9. Art. 1306–10. https://doi.org/10.1002/ps.3301

  110. Timmusk S., Abd El-Daim I.A., Copolovici L., Tanilas T., Kännaste A., Behers L. et al. // PLoS One. 2014. V. 9. № 5. Art. e96086. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0096086

  111. Vardharajula S., Ali S.Z., Grover M., Reddy G., Bandi V. // J. Plant Interactions. 2011. V. 6. № 1. P. 1–14.

  112. Babu A.G., Kim J.-D., Oh B.-T. // J. Hazardous Materials. 2013. V. 250–251. P. 477–483.

  113. Dolphen R., Thiravetyan P. // Chemosphere. 2019. V. 223. P. 448–454.

  114. Akhtar N., Ilyas N., Yasmin H., Sayyed R.Z., Hasnain Z., Elsayed E.A. et al. // Molecules. 2021. V. 26. Art. 1569. https://doi.org/10.3390/molecules26061569

  115. Huang H., Zhao Y., Fan L., Jin Q., Yang G., Xu Z. // Chemosphere. 2020. V. 260. Art. 127614. https://doi.org/10.1016/j.chemosphere.2020.127614

  116. Shah A.A., Bibi F., Hussain I., Yasin N.A., Akram W., Tahir M.S. et al. // Plants (Basel). 2020. V. 9. № 11. Art. 1512. https://doi.org/10.3390/plants9111512

  117. Zheng L.P., Zou T., Ma Y.J., Wang J.W., Zhang Y.Q. // Molecules. 2021. V. 21. № 2. Art. 174. https://doi.org/10.3390/molecules21020174

  118. Autarmat S., Treesubsuntorn C., Thiravetyan P. // Envir. Exp. Botany. 2022. V. 194. Art. 104761. https://doi.org/10.1016/j.envexpbot.2021.104761

  119. Khaksar G., Treesubsuntorn C., Thiravetyan P. // Environ. Exp. Bot. 2016. V. 126. P. 10–20.

  120. Daudzai Z., Treesubsuntorn C., Thiravetyan P. // Ecotoxicology and Environmental Safety. 2018. V. 164. P. 50–60.

  121. Suyamud B., Thiravetyan P., Panyapinyopol B., Inthorn D. // Ecotoxicology and Environmental Safety. 2018. V. 157. P. 318–326.

  122. Fan J., Yang G., Zhao H., Shi G., Geng Y., Hou T. et al. // J. Gen. Appl. Microbiol. 2012. V. 58. № 4. P. 263–271.

  123. Sunkar S., Nachiyar C.V. // Asian Pac. J. Trop. Biomed. 2012. V. 2. № 12. P. 953–959.

  124. Sayed A.M.M., Kim S., Behle R.W. // Biocontrol Sci. and Technol. 2017. V. 27. P. 1308–1326

  125. Khan M.A., Asaf S., Khan A.L., Jan R., Kang S.M., Kim K.M. et al. // BMC Microbiol 2020. V. 20. Art. 175. https://doi.org/10.1186/s12866-020-01822-7

  126. Araújo R.C., Rodrigues F.A., Nadal M.C., Ribeiro M.S., Antônio C.A.C., Rodrigues V.A. et al. // Microbiol. Res. 2021. V. 248. Art. 126750. https://doi.org/10.1016/j.micres.2021.126750

  127. Damodaran T., Rai R.B., Jha S.K., Kannan R., Pandey B.K., Sah Vijayalaxmi et al. // J. Plant Interactions. 2014. V. 9. № 1. P. 577–584.

  128. Schnepf E., Crickmore N., Van Rie J., Lereclus D., Baum J., Feitelson J. et al. // Microbiol. Mol. Biol. Rev. 1998. V. 62. P. 775–806.

  129. Chakrabarty S., Chakraborty P., Islam T., Islam A.K.M.A., Datta J., Bhattacharjee T. et al. In: Bacilli and Agrobiotechnology. / Eds. M.T. Islam, M. Rahman, P. Pandey, C.K. Jha, A. Aeron. Cham: Springer, 2022. 397 p.

  130. Crickmore N., Berry C., Panneerselvam S., Mishra R., Connor T.R., Bonning B.C. // J. Invertebr. Pathol. 2020. Art. 107438. https://doi.org/10.1016/j.jip.2020.107438

  131. Palma L., Muñoz D., Berry C., Murillo J., Caballero P. // Toxins (Basel). 2014. V. 6. № 12. P. 3296–3325.

  132. Chattopadhyay P., Banerjee G. // Biotech. 2018. V. 8. № 4. Art. 201.https://doi.org/10.1007/s13205-018-1223-1

  133. Liu X., Ruan L., Peng D., Li L., Sun M., Yu Z. // Toxins. 2014. V. 6. P. 2229–2238.

  134. Soonsanga S., Luxananil P., Promdonkoy B. // Biotechnol. Lett. 2020. V. 42. № 4. P. 625–632.

  135. Hu H.J., Chen Y.L., Wang Y.F., Tang Y.Y., Chen S.L., Yan S.Z. // Plant Disease. 2017. V. 101. № 3. P. 448–455.

  136. Maulidia V., Soesanto L., Syamsuddin, Khairan K., Hamaguchi T., Hasegawa K. et al. // Biodiversitas. 2020. V. 21. P. 5270–5275.

  137. Liang Z., Ali Q., Wang Y., Mu G., Kan X., Ren Y. et al. // Int. J. Mol. Sci. 2022. V. 23. № 15. Art. 8189.https://doi.org/10.3390/ijms23158189

  138. Aballay E., Prodan S., Correa P., Allende J. // Crop Protect. 2020. V. 131. Art. 105103.https://doi.org/10.3390/ijms23158189

  139. Yu Z., Xiong J., Zhou Q., Luo H., Hu S., Xia L. et al. // J. Invertebr. Pathol. 2015. V. 125. P. 73–80.

  140. Huang T., Lin Q., Qian X., Zheng Y., Yao J., Wu H. et al. // Phytopathology. 2018. V. 108. P. 44–51.

  141. Schnepf H.E., Whiteley H.R. // PNAS. USA. 1981. V. 78. № 5. P. 2893–2897.

  142. Peng Q., Yu Q., Song F. // Appl. Microbiol. Biotechnol. 2019. V. 103. № 4. P. 1617–1626.

  143. Zhou X.Y., Li H., Liu Y.M., Hao J.Ch., Liu H.F., Lu X.Z. // Adsorption Sci. Technol. 2018. V. 36(5–6). P. 1233–1245.

  144. Reinders J.D., Reinders E.E., Robinson E.A., Moar W.J., Price P.A., Head G.P. et al. // PLoS One. 2022. V. 17. № 5. Art. e0268902. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0268902

  145. Maghari B.M., Ardekani A.M. // J. Med. Biotechnol. 2011. V. 3. № 3. P. 109–117.

  146. Jost P., Shurley D., Culpepper S., Roberts P., Nichols R., Reeves J. et al. // Agron. J. 2008. V. 100. № 1. P. 42–51.

  147. Tabashnik B.E., Carrière Y. // J. Econ. Entomol. 2020. V. 113. № 2. P. 553–561.

  148. Ni M., Ma W., Wang X., Gao M., Dai Y., Wei X. et al. // Plant Biotechnol. J. 2017. V. 15. P. 1204–1213.

  149. de Maagd R.A., van der Klei H., Bakker P.L., Stiekema W.J., Bosch D. // Appl. Environ. Microbiol. 1996. V. 62. P. 1537–1543.

  150. Pardo-Lopez L., Mudoz-Garay C., Porta H. // Peptides. 2009. V. 30. № 3. P. 589–595.

  151. Wu D., Aronson A.I. // J. Biol. Chem. 1992. V. 267. P. 2311–2327.

  152. Rajamohan F., Alzate O., Cotrill J.A., Curtiss A., Dean D.H. // PNAS. USA. 1996. V. 93. P. 14338–14343.

  153. Jamoussi K., Sellami S., Abdelkefi-Mesrati L., Givaudan A., Jaoua S. // Mol. Biotechnol. 2009. V. 43. № 2. P. 97–103.

  154. Tounsi S., Aoun A.E., Blight M., Rebaî A., Jaoua S. // J. Invertebr. Pathol. 2006. V. 91. № 2. P. 131–135.

  155. Yan F., Cheng X., Ding X., Yao T., Chen H., Li W. et al. // Curr. Microbiol. 2014. V. 68. P. 604–609.

  156. Sun Y., Fu Z., He X., Yuan C., Ding X., Xia L. // J. Invertebr. Pathol. 2016. V. 135. P. 60–62.

  157. Gawron-Burke C., Baum J.A. // Genet. Eng. (N.Y.). 1991. V. 13. P. 237–263.

  158. Azizoglu U., Jouzani G.S., Yilmaz N., Baz E., Ozkok D. // Sci. Total Environ. 2020. V. 734. Art. 139169. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.139169

  159. Wozniak C.A., McClung G., Gagliardi J., Degal M., Matthews K. In: Regulation of Agricultural Biotechnology: The United States and Canada. Chapter 4. Eds. C.A.Wozniak, A. McHughen. US Government. 2012. P. 57.

  160. Hernandez-Rodriguez C.S., de Escudero I.R., Asensio A.C., Ferre J., Caballero P. // Biological Control. 2013. V. 66. P. 159–165.

  161. Saleem F., Shakoori A.R. // Toxins (Basel). 2017. V. 9. № 11. Art. 358.

  162. Roh J.Y., Kim Y.S., Wang Y., Liu Q., Tao X., Xu H.G. et al. // J. Asia-Pacific Entomology. 2010. V. 13. № 1. P. 61–64.

  163. Nambiar P.T.C., MaS W., Aiyer V.N. // Appl. Environ. Microbio1. 1990. V. 56. P. 2866–2869.

  164. Skøt L., Harrison S.P., Nath A., Mytton L.R., Clifford B.C. // Plant and Soil. 1990. V. 127. P. 285–295.

  165. Obukowicz M.G., Perlak F.J., Kusano K. K., Mayer E.J., Watrud L.S. // Gene. 1986. V. 45. P. 327–331.

  166. Li Y., Wu Ch., Xing Zh., Gao B., Zhang L. // Biotechnology & Biotechnological Equipment. 2017. V. 31. № 6. P. 1167–1172.

  167. Maksimov I.V., Blagova D.K., Veselova S.V., Sorokan A.V., Burkhanova G.F., Cherepanova E.A. et al. // Biological Control. 2020. V. 144. Art. 104242. https://doi.org/10.1016/j.biocontrol.2020.104242

  168. Sorokan A., Benkovskaya G., Burkhanova G., Blagova D., Maksimov I. // Plants. 2020. V. 9. Art. 1115. https://doi.org/10.3390/plants9091115

  169. Price D.R., Gatehouse J.A. // Trends in Biotechnol. 2008. V. 26. № 7. P. 393–400.

  170. Gong L., Kang Sh., Zhou J., Sun D., Guo L., Qin J. et al. // Toxins (Basel). 2020. V. 12(2). P. 76. https://doi.org/10.3390/toxins12020076

  171. Park M.G., Kim W.J., Choi J.Y., Kim J.H., Park D.H., Kim J.Y. et al. // Pest Manag. Sci. 2020. V. 76. P. 1699–1704.

  172. Jiang Y.X., Chen J.Z., Li M.W., Zha B.H., Huang P.R., Chu X.M. et al. // Int. J. Mol. Sci. 2021. V. 23. № 1. Art. 444. https://doi.org/10.3390/ijms23010444

  173. Azizoglu U., Yilmaz N., Simsek O., Ibal J.C., Tagele S.B., Shin J.-H. // Biotech. 2021. V. 11. Art. 382. https://doi.org/10.1007/s13205-021-02941-2

Дополнительные материалы отсутствуют.