Прикладная биохимия и микробиология, 2023, T. 59, № 5, стр. 427-439

Перспективы повышения биологической активности биопрепаратов на основе бактерий рода Bacillus и нанокомпозитов хитозана (Обзор)

Л. Г. Яруллина 13*, Ж. Н. Калацкая 2, Е. А. Черепанова 1, Н. А. Еловская 2, В. О. Цветков 3, И. А. Овчинников 2, Г. Ф. Бурханова 1, Е. И. Рыбинская 2, А. В. Сорокань 1, К. М. Герасимович 2, Е. А. Заикина 1, В. В. Николайчук 4, К. С. Гилевская 4, И. С. Марданшин 5

1 Институт биохимии и генетики – обособленное структурное подразделение Уфимского федерального исследовательского центра Российской академии наук
450054 Уфа, Россия

2 Институт экспериментальной ботаники им. В.Ф. Купревича НАН Беларуси
220072 Минск, Беларусь

3 Уфимский университет науки и технологий
450076 Уфа, Россия

4 Институт химии новых материалов НАН Беларуси
220072 Минск, Беларусь

5 Башкирский научно-исследовательский институт сельского хозяйства – обособленное структурное подразделение УФИЦ РАН
450054 Уфа, Россия

* E-mail: yarullina@bk.ru

Поступила в редакцию 10.04.2023
После доработки 27.04.2023
Принята к публикации 28.04.2023

Аннотация

В обзоре рассмотрены свойства эндофитных бактерий рода Bacillus как объектов биоконтроля, перспективы расширения спектра их защитного действия на основе комплексов с производными хитозана. Описаны механизмы прямого и опосредованного воздействия бактерий на защитный потенциал растений, проанализирована роль про-/антиоксидантной системы в формировании системных защитных реакций. Проанализированы иммуностимулирующие свойства производных хитозана и его модификаций с органическими молекулами и наночастицами металлов. Показана перспективность использования комплексов бактерий Bacillus spp. с нано- и субмикронными частицами производных хитозана для расширения спектра защитного действия новых биофунгицидов и иммуностимуляторов на их основе.

Ключевые слова: бактерии рода Bacillus, хитозан, нанокомпозиты, фитопатогены, про-/антиоксидантная система, экспрессия генов, PR-белки

Список литературы

  1. Kumawat K.C., Razdan N., Saharan K. // Microbiology Research. 2022. V. 254. A. 126901. https://doi.org/10.1016/j.micres.2021.126901

  2. Hassani M.A., Durán P., Hacquard S. // Microbiome. 2018. V. 6. P. 58. https://doi.org/10.1186/s40168-018-0445-0

  3. Pinski A., Betekhtin A., Hupert-Kocurek K., Mur L.A.J., Hasterok R. // Int. J. Mol. Sci. 2019. V. 20. № 8. P. 1947–1961. https://doi.org/10.3390/ijms20081947

  4. Delaux P.M., Schornack S. // Science. 2021. V. 19. № 371. 6531:eaba6605. https://doi.org/10.1126/science.aba6605

  5. Maksimov I.V., Sorokan A.V., Burkhanova G.F., Veselova S.V., Alekseev V.Yu., Shein M.Yu. et al. // Plants. 2019. V. 8. № 12. P. 575. https://doi.org/10.3390/plants8120575

  6. Чеботарь В.К., Щербаков А.В., Щербакова Е.Н., Масленникова С.Н., Заплаткин А.Н., Мальфанова Н.В. // Сельскохозяйственная биология. 2015. Т. 50. № 5. С. 648–654.

  7. Ibuki T., Iwasawa S., Lian A.A., Lye P.Y., Maruta R., Asano S.-I., Kotani E., Mori H. // Biol. Open. 2022. V. 11. № 9. bio059363. https://doi.org/10.1242/bio.059363

  8. Srinivasan K., Mathivanan N. // Biological Control. 2009. V. 51. P. 395–402.

  9. Le Cocq K., Gurr S.J., Hirsch P.R., Mauchline T.H. // Mol. Plant Pathol. 2017. V. 18. P. 469–473. https://doi.org/10.1111/mpp.12483

  10. Mishra S., Shivanandappa K., Krishnaraj J., Prem S. // AJCS. 2014. V. 8. № 3. P. 347–355. https://doi.org/10.1177/2329488414525399

  11. Firmansyah D., Widodo Hidayat S.H. // Asian J. Plant Pathol. 2017. V. 11. P. 148–155.

  12. Павлюшин В.А., Тютерев С.Л., Попова Э.В., Новикова И.И., Быкова Г.А., Домнина Н.С. // Биотехнология. 2010. № 4. С. 69–80.

  13. Amine R., Tarek C., Hassane E., Noureddine E.H., Khadija O. // Molecules. 2021. V. 26. P. 1117. https://doi.org/10.3390/molecules26041117

  14. Варламов В.П., Ильина А.В., Шагдарова Б.Ц., Луньков А.П., Мысякина И.С. // Успехи биологической химии. 2020. Т.60. С. 317–368.

  15. Nedved E.L., Kalatskaja J.N., Ovchinnikov I.A., Rybinskaya E.I., Kraskouski A.N., Nikalaichuk V.V. et al. // Appl. Biochem. Microbiol. 2022. V. 58. № 1. P. 69–76. https://doi.org/10.1134/S0003683822010069

  16. Marrone P.G. //Pest Manag Sci. 2023. https://doi.org/10.1002/ps.7403

  17. Максимов И.В., Веселова С.В., Нужная Т.В., Сарварова Е.Р., Хайруллин Р.М. // Физиология растений. 2015. Т. 62. № 6. С. 763–775.

  18. Egamberdieva D., Wirth S.J., Shurigin V.V., Hashem A., Abd Allah E.F. // Front. Microbiol. 2017. V. 8. P. 1887. https://doi.org/10.3389/fmicb.2017.01887

  19. Мелентьев А.И. Аэробные спорообразующие бактерии Bacillus Cohn в агроэкосистемах. М.: Наука, 2007. 148 с.

  20. Монастырский О.А. // Защита и карантин растений. 2008. № 12. С. 41–44.

  21. Драговоз И.В. // Микробиол. журн. 2013. Т. 75. № 3. С. 41–46.

  22. Курамшина З.М., Смирнова Ю.В., Хайруллин Р.М. // Физиология растений. 2016. Т. 63. № 5. С. 1–9. https://doi.org/10.7868/S0015330316050080

  23. Verma P., Yadav A.N., Kumar V., Singh D.P., Saxena A.K. In: Plant-Microbe Interactions in Agro-Ecological Perspectives. /Eds. D.P. Singh, H.B. Singh, R. Prabha. Singapore: Springer, 2017. P. 543. https://doi.org/10.1007/978-981-10-6593-4_22

  24. Shafi O., Tian H., Ji M. // Biotechnol. 2017. № 31. P. 446–459. https://doi.org/10.1080/13102818.2017.1286950

  25. Lastochkina O., Seifikalhor M., Aliniaeifard S., Baymiev A., Pusenkova L., Garipova S., Kulabuhova D., Maksimov I. // Plants. 2019. V. 8. A. 97. https://doi.org/10.3390/plants8040097

  26. Veselova S.V., Nuzhnaya T.V., Maksimov I.V. Jasmonic Acid: Biosynthesis, Functions and Role in Plant Development. Series Plant Science Research and Practices USA: Nova Sci. Publishers, 2015. P. 33–66.

  27. Sorokan A., Cherepanova E., Burkhanova G., Veselova S., Rumyantsev S., Alekseev V. et al. // Front. Microbiol. 2020. V. 11. 569457. https://doi.org/10.3389/fmicb.2020.569457

  28. Lee Y.P., Kim S.H., Bang J.W., Lee H.S., Kwak S.S., Kwon S.Y. // Plant Cell Reports. 2017. V. 26. № 5 P. 591–598. https://doi.org/10.1007/s00299-006-0253-z

  29. Zehnder G.W., Yao C., Murphy J.F., Sikora E.J., Kloepper J.W. // Biol Control. 2000. V. 45. P. 127–137. https://doi.org/10.1023/A:1009923702103

  30. Yang Y.S., Zhou J.T., Lu H., Yuan Y.L., Zhao L.H. // Environ. Technol. 2012. V. 33. P. 2603–2609. https://doi.org/10.1080/09593330.2012.672473

  31. Lastochkina O., Pusenkova L., Yuldashev R., Babaev M., Garipova S., Blagova D., Khairullin R., Aliniaeifard S. // Plant Physiology. Biochemistry. 2017. № 121. P. 80–88. https://doi.org/10.1016/j.plaphy.2017.10.020

  32. Хайруллин Р.М. // Вестник ОГУ. 2007. № 2. С. 129–134.

  33. Shternshis M.V., Belyaev A.A., Shpatova T.V., Lelyak A.A. // Contemporary Problems of Ecology. 2015. V. 8. № 3. P. 390–396. https://doi.org/10.1134/S1995425515030130

  34. Kasim W.A., Gaafar R.M., Abou-Ali R.M. // Annals of Agricultural Science. 2016. V. 61. № 2. P. 217–227. https://doi.org/10.1016/j.aoas.2016.07.003

  35. Seifikalhor M.S., Seif M., Aliniaeifard S., Asayesh E. // Acta Hortic. 2018. V. 1227. 59.

  36. Turan M., Ekinci M., Yldrm E., Gunes A., Karagoz K., Kotan R., Dursun A. // Turkish Journal of Agriculture and Forestry. 2014. № 38. P. 327–333. https://doi.org/10.3906/tar-1308-62

  37. Blake C., Nordgaard Christensen M., Kovacs A.T. // MPMI. 2021. V. 34. № 1. P. 15–25. https://doi.org/10.1094/MPMI-08-20-0225-CR

  38. Сидорова Т.М., Асатурова А.М., Хомяк А.И. // Сельскохозяйственная биология. 2018. Т. 53. № 1. С. 29–37.

  39. Максимов И.В., Черепанова Е.А. // Биомика. 2018. Т. 10. № 1. С. 57–61. https://doi.org/10.31301/2221-6197.bmcs.2018-13

  40. Surette M.A., Sturz A.V., Lada R.R., Nowak J. // Plant Soil. 2003. V. 253. P. 381. https://doi.org/10.1023/A:1024835208421

  41. Chen F., Wang M., Zheng Y., Luo J., Yang X., Wang X. // World J. Microbiol. Biotechnol. 2010. V. 26. P. 675–684. https://doi.org/10.1007/s11274-009-0222-0

  42. Subramani A.K., Raval R., Sundareshan S., Sivasengh R., Raval K. // Prep. Biochem. Biotechnol. 2022. V. 52. № 10. P. 1160–1172. https://doi.org/10.1080/10826068.2022.2033994

  43. Хайруллин Р.М., Бурханова Г.Ф., Сорокань А.В., Сарварова Е.Р., Веселова С.В., Черепанова Е.А. и др. // Теорeтическая и прикладная экология. 2019. № 4. С. 130–135. https://doi.org/10.25750/1995-4301-2019-4-130-135

  44. Бурханова Г.Ф., Сорокань А.В., Черепанова Е.А., Сарварова Е.Р., Хайруллин Р.М., Максимов И.В. // Вавиловский журнал генетики и селекции. 2019. Т. 23. № 7. С. 873–878. https://doi.org/10.18699/VJ19.561

  45. Максимов И.В., Сингх Б.П., Черепанова Е.А., Бурханова Г.Ф., Хайруллин Р.М. // Прикл. биохимия и микробиология. 2020. Т. 56. № 1. С. 19–34. https://doi.org/10.31857/S0555109920010134

  46. Choudhary D.K., Johri B.N. // Microbiol. Res. 2009. V. 164. P. 493–513. https://doi.org/10.1016/j.micres.2008.08.007

  47. Kumar S., Chauhan P.S., Agrawal L., Raj R., Srivastava A., Gupta S. // PLoS ONE. 2016. V. 11. № 3. e0149980. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0149980

  48. Niu D.D., Liu H.X., Jiang C.H., Wang Y.P., Wang Q.Y., Jin H.L., Guo J.H. // Mol. Plant Microbe. In. 2011. V. 24. № 5. P. 533–542. https://doi.org/10.1094/MPMI-09-10-0213

  49. Gonzalez-Gallegos E., Laredo-Alcala E., Ascacio-Valdes J., de Rodriguez D., Hernandez-Castillo F. // American Journal of Plant Sciences. 2015. V. 6. № 11. P. 1785–1791. https://doi.org/10.4236/ajps.2015.611179

  50. Yu Y., Gui Y., Li Z., Jiang C., Guo J., Niu D. // Plants (Basel). 2022. V. 11. № 3. P. 386. https://doi.org/10.3390/plants11030386

  51. Conrath U., Beckers G.J.M., Flors V., García-Agustín P., Jakab G., Mauch F. et al. // Mol. Plant Microbe Interact. 2006. V. 19. P. 1062–1071.

  52. Ross A.F. // Virology. 1961. V. 14. P. 340–358.

  53. Glazebrook J. // Annu. Rev. Phytopathol. 2005. V. 43. P. 205. https://doi.org/10.1146/annurev.phyto.43.040204.135923

  54. Тарчевский И.А., Яковлева В.Г., Егорова А.М. // Прикл. биохимия и микробиология. 2010. Т. 46. № 3. С. 263–275.

  55. Gimenez-Ibanez S., Solano R. // Frontiers in Plant Science. 2013. V. 4. P. 72. https://doi.org/10.3389/fpls.2013.00072

  56. Durrant W.E., Dong X. // Annu. Rev. Phytopathol. 2004. V. 42. P. 185–209 https://doi.org/10.1146/annurev.phyto.42.040803.140421

  57. Wang M., Xue J., Ma J., Feng X., Ying H., Xu H. // Front. Microbiol. 2020. V. 11. P. 942. https://doi.org/10.3389/fmicb.2020.00942

  58. González-López M.D.C., Jijón-Moreno S., Dautt-Castro M., Ovando-Vázquez C., Ziv T., Horwitz B.A., Casas-Flores S. // Int. J. Mol. Sci. 2021. V. 22. P. 6804.

  59. Bode V., Huber R. // Biochim. Biophys. Acta. 2000. V. 1477. № 1–2. P. 241–252. https://doi.org/10.1016/s0167-4838(99)00276-9

  60. Домаш В.И., Шарпио Т.П., Забрейко С.А., Сосновская Т.Ф. // Биоорг. химия. 2008. Т. 34. № 3. С. 353–357.

  61. Мосолов В.В., Валуева Т.А. // Прикл. биохимия и микробиология. 2011. Т. 47. № 5. С. 501–507.

  62. Яруллина Л.Г., Касимова Р.И., Максимов И.В. // Прикл. биохимия и микробиология. 2016. Т. 52. № 5. С. 531–537. https://doi.org/10.7868/S0555109916050184

  63. Канделинская О.Л., Грищенко Е.Р., Домаш В.И., Топунов А.Ф. // Агрохимия. 2008. № 9. С. 45–49.

  64. Бурханова Г.Ф., Веселова С.В., Сорокань А.В., Благова Д.К., Нужная Т.В., Максимов И.В. // Прикл. биохимия и микробиология. 2017. Т. 53. № 3. С. 308–331. https://doi.org/10.7868/S0555109917030047

  65. De Meyer G., Capieau K., Audenaert K., Buchala A., Métraux J.P., Höfte M. // Mol. Plant Microbe Interact. 1999. V. 12. P. 450–458.

  66. Brosche M., Blomster T., Salojarvi J., Cui F., Sipari N., Leppala J., et al. // PLoS Genet. 2014. V. 10. № 2. e1004112. https://doi.org/10.1371/journal.pgen.1004112

  67. Suzuki N., Miller G., Sejima H., Harper J., Mittler R. // J. Exp. Bot. 2012. V. 64. P. 253–263. https://doi.org/10.1093/jxb/ers335

  68. Bordiec S., Paquis S., Lacroix H., Dhondt S., Barka E., Kauffmann A. et al. // J. Exp. Bot. 2011. V. 62. P. 595–603. https://doi.org/10.1093/jxb/erq291

  69. Pfannschmidt T., Brautigam K., Wagner R., Dietzel L., Schroter Y., Steiner S., Nykytenko A. // Ann. Bot. 2009. V. 103. P. 599–607. https://doi.org/10.1093/aob/mcn081

  70. Qi J., Song C.P., Wang B., Zhou J., Kangasjärvi J., Zhu J.K., Gong Z. // Journal of Integrative Plant Biology. 2018. V. 60. № 9. P. 805–826. https://doi.org/10.1111/jipb.12654

  71. Tondo M.L., de Pedro-Jové R., Vandecaveye A., Piskulic L., Orellano E.G., Valls M. // Front. Plant Sci. 2020. V. 11. A. 1156. https://doi.org/10.3389/fpls.2020.01156

  72. Трошина Н.Б., Сурина О.Б., Черепанова Е.А., Яруллина Л.Г. // Микология и фитопатология. 2010. V. 44. № 3. P. 273–279.

  73. Alquéres S., Meneses C., Rouws L., Rothballer M., Baldani I., Schmid M., Hartmann A. // Molecular Plant-Microbe Interaction. 2013. V. 8. P. 937–945. https://doi.org/10.1094/MPMI-12-12-0286-R

  74. Газарян И.Г., Хушпульян Д.М., Тишков В.И. // Успехи биологической химии. 2006. Т. 46. С. 303–322.

  75. O’Brien J.A., Daudi A., Finch P., Butt V.S., Whitelegge J.P., Souda P., Ausubel F.M., Bolwell G.P. // Plant Physiol. 2012. V. 158. № 4. P. 2013–2027.

  76. Almagro L., Gomez Ros V., Belchi-Navarro S., Bru R., Ros Barcello A., Pedreno M.A. // J. Exp. Botany. 2009. V. 60. P. 377–390.

  77. Mittler R. // Trends in Plant Science. 2002. V. 7. P. 406–410. https://doi.org/10.1016/S1360-1385(02)02312-9

  78. Прадедова Е.В., Ишеева О.Д., Саляев Р.К. // Физиология растений. 2011. Т. 58. № 1. С. 40–48. https://doi.org/10.17076/eb787

  79. Bakalova S., Nikolova A., Nedeva D. // Bulg. J. Plant Physiol. 2004. V. 30. № 1–2. P. 64–77.

  80. Колупаев Ю.Е., Карпец Ю.В., Ястреб Т.О., Мусатенко Л.И. // Физиология и биохимия культ. растений. 2010. Т. 42. № 3. С. 210–217.

  81. Рахманкулова З.Ф., Федяев В.В., Рахматуллина С.Р. // Физиология растений. 2010. Т. 57. № 6. С. 835–840.

  82. Тарчевский И.А. Сигнальные системы клеток растений. М.: Наука, 2002. 294 с.

  83. Shao H.B., Chu L.Y., Jaleel C.A., Zhao C.X. // C R Biol. 2008. V. 331. № 3. P. 215–225. https://doi.org/10.1016/j.crvi.2008.01.002

  84. Guan L.M., Scandalios J.G. // Free Radic. Biol. Med. 2000 V. 28. № 8. P. 1182–1190. https://doi.org/10.1016/S0891-5849(00)00212-4

  85. Zandi P., Schnug E. // Biology. 2022. V. 11. P. 155. https://doi.org/10.3390/biology11020155

  86. Maksimov I.V., Blagova D.K., Veselova S.V., Sorokan A.V., Burkhanova G.F., Cherepanova E.A. et al. // Biological Control. 2020. V. 144. https://doi.org/10.1016/j.biocontrol.2020.104242

  87. Valenzuela-Soto J., Estrada-Hernández M., Ibarra-Laclette E., Délano-Frier J. // Planta. 2010. V. 231. № 2. P. 397–410. https://doi.org/10.1007/s00425-009-1061-9

  88. Wang S., Wu H., Qiao J., Ma L., Liu J., Xia Y., Gao X. // J. Microbiol. Biotechnol. 2009. V. 19. № 10. P. 1250–1258.

  89. Su P, Tan X, Li C, Zhang D, Cheng J, Zhang S et al. // Microb. Biotechnol. 2017 V. 10. № 3. P. 612–624. https://doi.org/10.1111/1751-7915.12704

  90. Beris D., Theologidis I., Skandalis N., Vassilakos N. // Scientific Reports. 2018. V. 8. Article number: 10320.

  91. Waadt R., Seller C.A., Hsu P.K., Takahashi Y., Munemasa S., Schroeder J.I. // Nat. Rev. Mol. Cell Biol. 2022. V. 23. № 10. P. 680–694. https://doi.org/10.1038/s41580-022-00479-6

  92. Goswami M., Deka S. // Pedosphere. 2020. V. 30. № 1. P. 40–61. https://doi.org/10.1016/S1002-0160(19)60839-8

  93. Pinedo T., Ledger M., Greve M.J. // Front. Plant Sci. 2015. V. 6. P. 1–17.

  94. Niu S.Q., Li H.R., Pare P.W., Aziz M., Wang S.M., ShiInduced H.Z. // Plant Soil. 2016. V. 407. P. 217–230.

  95. Ansari F.A., Ahmad I., Pichtel J. // Agric. Ecosyst. Environ. Appl. Soil Ecol. 2019. V. 3. P. 45–54.

  96. Kadmiri I.-M., Chaouqui L., Azaroual S.E., Sijilmassi B., Yaakoubi K., Wahb I. // Arab. J. Sci. Eng. 2018. V. 43. P. 3403–3415.

  97. Мерзаева О.В., Широких И.Г. // Прикл. биохимия и микробиология. 2010. Т. 46. № 1. С. 51–57.

  98. Berg G. // Appl. Microboil. Biotehnol. 2009. V. 84. P. 11–18. https://doi.org/10.1007/s00253-009-2092-7

  99. Arkhipova T.N., Veselov S.U., Melentiev A.I., Kudoyarova G.R. // Plant Soil. 2005. V. 272. № 5. P. 201–209.

  100. Pérez-Flores P., Valencia-Cantero E., Altamirano-Hernández J., Pelagio-Flores R., López-Bucio J., García-Juárez P., Macías-Rodríguez L. // Protoplasma. 2017. V. 254. № 6. P. 2201–2213.

  101. Shao J., Li S., Zhang N., Cui X., Zhou X., Zhang G., Shen Q., Zhang R. // Microb. Cell Factories. 2015. V. 14. P. 130–141.

  102. Park Y.G., Mun B.G., Kang S.M., Hussain A., Shahzad R., Seo C.W. et al. // PLoS One. 2017. V. 12. № 3. e0173203.

  103. Sadeghi A., Karimi E., Dahaji P.A., Javid M.G., Dalvand Y., Askari H. // World J. Microbiol. Biotechnol. 2012. V. 28. P. 1503–1509. https://doi.org/10.1007/s11274-011-0952-7

  104. Kang S.M., Shahzad R., Bilal S., Khan A.L., Park Y.G., Lee K.E. // BMC Microbiol. 2019. V. 19. № 80. https://doi.org/10.1186/s12866-019-1450-6

  105. Karadeniz A., Topcuoğlu Ş.F., Inan S. // World J. Microbiol. Biotechnol. 2006. V. 22. P. 1061–1064. https://doi.org/10.1007/s11274-005-4561-1

  106. Salomon M.V., Bottini R., de Souza Filho G.A., Cohen A.C., Moreno D., Gil M. // Physiol. Plant. 2014. V. 151. P. 359–374. https://doi.org/10.1111/ppl.12117

  107. Bottini R., Cassán F., Piccoli P. // Appl. Microbiol. Biotechnol. 2004. V. 65. P. 497–503.

  108. Grichko V.P., Glick B.R. // Plant Physiol. Biochem. 2001. V. 39. № 1. P. 11–17. https://doi.org/10.1016/S0981-9428(00)01212-2

  109. Barkai-Golan R. Postharvest Diseases of Fruit and Vegetables. Development and Control. Amsterdam, Netherlands: Elsevier, 2001.

  110. Shakirova F.M., Avalbaev A.M., Bezrukova M.V., Fatkhutdinova R.A., Maslennikova D.R., Yuldashev R.A., Allagulova C.R., Lastochkina O.V. In: Phytohormones and Abiotic Stress Tolerance in Plants. /Eds. N.A. Khan, R. Nazar, N. Iqbal, N.A. Anjum. Berlin, Heidelberg: Springer, 2012. P. 185–228. https://doi.org/10.1007/978-3-642-25829-9_9

  111. Kalatskaja J.N., Baliuk N.V., Rybinskaya K.I., Herasimovich K.M., Yalouskaya N.A., Yarullina L.G., Tsvetkov V.O. // Int. J. Plant Biol. 2023. V. 14. P. 312–328. https://doi.org/10.3390/ijpb14010026

  112. Яруллина Л.Г., Цветков В.О., Хабибуллина В.О., Черепанова Е.А., Бурханова Г.Ф., Заикина Е.А., Калацкая Ж.Н. // Физиология растений. 2022. Т. 69. № 4. С. 438–448. https://doi.org/10.31857/S0015330322040212

  113. Li K., Xing R., Liu S., Li P. // J. Agric. Food Chem. 2020. V. 68. № 44. P. 12203–12211. https://doi.org/10.1021/acs.jafc.0c05316

  114. Тютерев С.Л. // Вестник защиты растений. 2015. Т. 1. № 83. С. 3–13.

  115. Jia X., Rajib M., Yin H. // Curr. Pharm. Des. 2020 V. 26. № 29. P. 3508–3521. https://doi.org/10.2174/1381612826666200617165915

  116. Chakraborty M., Hasanuzzaman M., Rahman M., Khan Md., Bhowmik P., Mahmud N.U., Tanveer M., Islam T. // Agriculture. 2020. V. 10. № 12. P. 624. https://doi.org/10.3390/agriculture10120624

  117. Zhao X., Wang M., Wang W., Liu Q., Li J., Yin H. In: /Ed. L. Zhao, Oligosaccharides of Chitin and Chitosan. Singapore: Springer, 2019. 858 p. https://doi.org/10.1007/978-981-13-9402-7_10

  118. Guan Z., Feng Q. // Int. J. Mol. Sci. 2022. V. 23. 6761. https://doi.org/10.3390/ijms23126761

  119. Куликов С.Н., Тюрин Ю.А., Хайруллин Р.З. // Казанский мед. ж. 2010. Т. 91. № 5. С. 656–660.

  120. Chirkov S.N. // Appl. Biochem. Microbiol. 2002. V. 38. № 1. P. 1–8.

  121. Попова Э.В., Домнина Н.С., Коваленко Н.М., Борисова Е.А., Колесников Л.Е., Тютерев С.Л. // Вестник защиты растений. 2017. Т. 3. № 93. С. 28–33.

  122. Riseh R.S., Hassanisaadi M., Vatankhah M., Badaki S.A., Barka E.A. // Int. J. Biol. Macromol. 2022. V. 220. P. 998–1009.

  123. Pospieszny H., Struszczyk H., Cajza M. Chitin Enzymology. /Ed. R.A.A. Muzzarelli. Ancona, Italy: Atec Edizioni, 1996. V. 2. P. 385–389.

  124. Куликов С.Н., Чирков С.Н., Ильина А.В., Лопатин С.А., Варламов В.П. // Прикл. биохимия и микробиология. 2006. Т. 42. № 2. С. 224–228.

  125. Jia X., Meng Q., Zeng H., Wang W., Yin H. // Scientific Reports. 2016. V. 6. Article 26144. https://doi.org/10.1038/srep26144

  126. Гриц А.Н., Карасева Е.Н., Макарова Т.Б., Рыбинская Е.И., Ольшаникова А.Л., Янчевская Т.Г. и др. // Известия Национальной академии наук Беларуси. Серия биол. наук. 2021. Т. 66. № 2. С. 159–168.

  127. Pirniyazov K.K., Tikhonov V.E., Rashidova S.S. // International Journal of Modern Agriculture. 2021 V. 10. № 2. P. 1244–1262

  128. Баданова Е.Г., Давлетбаев И.М., Сироткин А.С. // Вестник технологического университета. 2016. Т. 19. № 16. С. 89–95.

  129. Варламов В.П., Албулов А.И., Фролова М.А., Гринь А.В., Мысякина И.С. // Экобиотех. 2019. Т. 2. № 4. С. 529–532.

  130. Новикова И.И., Попова Э.В., Краснобаева И.Л., Коваленко Н.М. // Сельскохозяйственная биология. 2021. Т. 56. № 3. С. 511–522. https://doi.org/10.15389/agrobiology.2021.3.511

  131. Kolesnikov L.E., Popova E.V., Novikova I.I., Priyatkin N.S., Arkhipov M.V., Kolesnikova Yu.R. et al. // Agricultural Biology. 2019. V. 54. № 5. P. 1024–1040. https://doi.org/10.15389/agrobiology.2019.5.1024

  132. Краснобаева И.Л., Коваленко Н.М., Попова Э.В. // Вестник защиты растений. 2020. Т. 103. № 4. С. 233–240. https://doi.org/10.31993/2308-6459-2020-103-4-13272

  133. Rajendran L., Schneider A., Schlechtingen G., Weidlich S., Ries J., Braxmeier T. et al. // Science. 2008. V. 320. № 5875. P. 520–523. https://doi.org/10.1126/science.1156609

  134. Ortiz-Rodríguez T., De La Fuente-Salcido N., Bideshi D.K., Salcedo-Hernández R., Barboza-Corona J.E. // Lett. Appl. Microbiol. 2010. V. 51. P. 184–190.

  135. Saharan V., Pal A. Chitosan Based Nanomaterials in Plant Growth and Protection. New Delhi, India: Springer, 2016. P. 33–41.

  136. Актуганов Г.Э., Мелентьев А.И., Варламов В.П. // Прикл. биохимия и микробиология. 2019. Т. 55. № 4. С. 315–337.

  137. Miljakovic D., Marinkovic J., Baleševic-Tubic S. // Microorganisms. 2020. V. 8. 1037. https://doi.org/10.3390/microorganisms8071037

  138. Алферов А.А. // Агрохимический вестник. 2017. № 6. С. 38–42.

  139. Orhan I., Omar I., Demirci B., Siddiqui H. // Pharmaceutical Biology. 2010. V. 48. № 1. P. 10–16. https://doi.org/10.3109/13880200903029332

  140. Kim Y., Narayanan S., Chang K.O. // Antiviral Res. 2010. V. 88. № 2. P. 227–235. https://doi.org/10.1016/j.antiviral.2010.08.016

  141. Li T., Huang Y., Xu Z.S., Wang F., Xiong A.S. // BMC Plant Biol. 2019. V. 2. № 19 (1). P. 173. https://doi.org/10.1186/s12870-019-1784-0

  142. Klein A., Keyster M., Ludidi N. // Acta Physiologia Plantarum. 2013. V. 35. № 10. P. 3059–3066. https://doi.org/10.1007/s11738-013-1339-1

  143. Пузина Т.И., Макеева И.Ю. // Агрохимия. 2015. № 6. С. 63–69. https://doi.org/10.15217/48484

  144. Wan Y.Y., Zhang Y., Zhang L., Zhou Z.Q., Li X., Shi Q., Wang X., Bai J. // Acta Physiologiae Plantarum. 2015. V. 37. № 61. P. 1706. https://doi.org/10.1007/s11738-014-1706-6

  145. Plotnikova L.Y., Pozherukova V.Y., Mitrofanova O.P., Degtyarev A.I. // Appl Biochem Microbiol. 2016. V. 52. P. 61–70. https://doi.org/10.1134/S0003683816010099.

  146. Упадышев М.Т., Метлицкая К.В., Петрова А.Д., Донецких В.И. // Аграрная наука. 2019. № 3. С. 143–146. https://doi.org/10.32634/0869-8155-2019-326-3-143-146.

  147. Вакулин К.Н. // Защита и карантин растений. 2006. № 11. С. 28.

  148. Woranuch S., Yoksan R. // Carbohydrate Polymers. 2013. V. 96. P. 495–502. https://doi.org/10.1016/j.carbpol.2013.04.006

  149. Liu J., Lu J.F., Kan J., Tang Y.Q., Jin C.H. // Int. J. Biol. Macromol. 2013. V. 62. P. 85–93. https://doi.org/10.1016/j.ijbiomac.2013.08.040

  150. Ilyasoglu H., Guo Z. // Food Bioscience. 2019. V. 29. P. 118–125. https://doi.org/10.1016/j.fbio.2019.04.007

  151. Nikalaichuk V., Hileuskaya K., Kraskouski A., Kulikouskaya V., Nedved H., Kalatskaja J. et al. // J. Appl. Polym. Sci. 2021. V. 139. № 14. 51884. https://doi.org/10.1002/app.51884

  152. Elmer W., White J. // Annu. Rev. Phytopathol. 2018. V. 56. P. 111–133. https://doi.org/10.1146/annurev-phyto-080417-050108

  153. Worrall E.A., Hamid A., Mody K.T., Mitter N., Pappu H.R. // Agronomy. 2018. V. 8. № 285. https://doi.org/10.3390/agronomy8120285

  154. Dutta P., Kumari A., Mahanta M., Biswas K.K., Dudkiewicz A., Thakuria D. et al // Front. Microbiol. 2022. V. 13. 935193. https://doi.org/10.3389/fmicb.2022.935193

  155. Kumar A., Choudhary A., Kaur H., Guha S., Mehta S., Husen A. // Chemosphere. 2022. V. 295. 133798. https://doi.org/10.1016/j.chemosphere.2022.133798

  156. Derbalah A., Elsharkawy M.M., Hamza A., El-Shaer A. // Pestic. Biochem. Physiol. 2019. V. 157. P. 230–236. https://doi.org/10.1016/j.pestbp.2019.03.018

  157. Elsharkaway M., Derbalah A. // Pest Management Science. 2018. V. 75. № 3. https://doi.org/10.1002/ps.5185

  158. Aslani F., Bagheri S., Julkapli N.M., Juraimi A.S., Hashemi Golestan F.S., Baghdadi A. // Sci. World J. 2014. V. 2014. P. 28. https://doi.org/10.1155/2014/641759

  159. Sosan A., Svistunenko D., Straltsova D., Tsiurkina K., Anderson D., Sokolik A., Colbeck I., Demidchik V. // Plant Journal. 2016. V. 85. P. 245–257. https://doi.org/10.1111/tpj.13105

  160. Венжик Ю.В., Мошков И.Е., Дыкман Л.А. // Известия РАН. Серия биологическая. 2021. № 2. С. 137–152.

  161. Sharma S.S., Dietz K.-J. // Trends Plant Sci. 2009. V. 14. P. 43–50. https://doi.org/10.1016/j.tplants.2008.10.007

  162. Siripattanakul-Ratpukdi S., Furhacker M. // Water Air Soil Pollut. 2014. V. 225. P. 1939. https://doi.org/10.1007/s11270-014-1939-4

  163. Vurukonda S.S.K.P., Vardharajula S., Shrivastava M., Skz A. // Microbiological Research. 2016. V. 184. P. 13–24. https://doi.org/10.1016/j.micres.2015.12.003

  164. Пузанский Р.К., Емельянов В.В., Шишова М.Ф. // Сельскохозяйственная биология. 2018. Т. 53. № 1. С. 15–28. https://doi.org/10.15389/agrobiology.2018.1.15rus

  165. Hamooh B.T., Sattar F.A., Wellman G., Mousa M.A.A. // Plants. 2021. V. 10. № 1. P. 98. https://doi.org/10.3390/plants10010098

  166. Jones R.A.C. // Plants. 2021. V. 10. P. 233. https://doi.org/10.3390/plants10020233

  167. Moreno-Galvan A., Romero-Perdomo F.A., Estrada-Bonilla G., Carlos Henrique Salvino Gadelha Meneses, Bonilla R.R. // Microorganisms. 2020. V. 8. P. 823. https://doi.org/10.3390/microorganisms8060823

  168. Batool T., Ali S., Seleiman M., Naveed N., Ali A., Ahmed K. et al. // Scientifc Reports. 2020. V. 10. P. 16975. https://doi.org/10.1038/s41598-020-73489-z

  169. Zhou C., Guo J.S., Zhu L., Xiao X., Xie Y., Zhu J., Ma Z.Y., Wang J.F. // Plant Physiol. Biochem. 2016. V. 105. P. 162–173.

  170. Zhang J.L., Shi H.Z. // Photosynth. 2013. V. 115. № 1. P. 1–22.

  171. Gagné-Bourque F., Mayer B.F., Charron J.-B., Vali H., Bertrand A., Jabaji S. // PLoS ONE. 2015. V. 10. № 6. e0130456. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0130456

  172. Rolli E., Marasco R., Vigani G., Ettoumi B., Mapelli F., Deangelis M.L. et al. // Environ. Microbiol. 2015 V. 17. № 2. P. 316–331. https://doi.org/10.1111/1462-2920.12439

  173. Pandey P., Irulappan V., Bagavathiannan M.V., Senthil-Kumar M. // Front. Plant Sci. 2017. V. 8. № 537. https://doi.org/10.3389/fpls.2017.00537

  174. Веселова С.В., Бурханова Г.Ф., Нужная Т.В., Максимов И.В. // Вестник Башкирск. ун-та. 2015. № 1. С. 308–315.

  175. Заикина Е.А., Румянцев С.Д., Сарварова Е.Р., Кулуев Б.Р. // Экологическая генетика. 2019. Т. 17. № 3. С. 47–58. https://doi.org/10.17816/ecogen17347-58

  176. Dokhanieh A., Aghdam M., Fard J., Hassanpour H. // Scientia Horticulturae. 2013. V. 154. P. 31–36. https://doi.org/10.1016/j.scienta.2013.01.025

Дополнительные материалы отсутствуют.