Прикладная биохимия и микробиология, 2023, T. 59, № 6, стр. 538-550

Механизмы формирования и персистенции продукции IgE и потенциальные инновационные средства терапии аллергопатологий (обзор)

Д. Б. Чудаков 1*, М. В. Коновалова 1, М. А. Стрельцова 1, О. А. Шустова 1, А. А. Генералов 1, Г. В. Фаттахова 1

1 Институт биоорганической химии им. акад. М.М. Шемякина и Ю.А. Овчинникова РАН
117997 Москва, Роосия

* E-mail: boris-chudakov@yandex.ru

Поступила в редакцию 27.04.2023
После доработки 17.06.2023
Принята к публикации 06.07.2023

Аннотация

Обзор посвящен анализу основных механизмов формирования IgE-продуцирующих клеток в организме и краткому обзору основных средств-кандидатов для использования в инновационных методах терапии IgE-зависимых патологий. Представлены данные, согласно которым роль IgE+ плазматических клеток и различных субпопуляций В-лимфоцитов памяти в формировании и персистенции состояния сенситизации на безвредный аллерген различается в зависимости от используемой модельной системы или исследуемого клинического случая. Следовательно средства, мишенями которых являются сигнальные пути, участвующие в регуляции как плазматических клеток, так и В-лимфоцитов памяти особенно перспективны в терапии аллергических заболеваний. Авторы делают выводы, что в качестве таких мишеней наиболее перспективны компоненты клеточного ответа на окислительный стресс и связанные с ним генотоксический стресс и стресс ЭПР, поскольку все они прямо или косвенно влияют на процессы, регулирующие обе эти субпопуляции и вовлечены в процесс формирования и поддержания локального аллергического воспаления. В обзоре приведены данные, указывающие на особую перспективность использования в этой связи наночастиц благородных металлов и комплексов редкоземельных металлов лантаноидов, ввиду их способности индуцировать в малых дозах долговременные эффекты в связи с изменением свойств клеток врожденного иммунитета и длительным накоплением в организме.

Ключевые слова: IgE, B-лимфоциты, астма, клеточный стресс, окислительный стресс, низкомолекулярные фармакологические ингибиторы, неорганические наночастицы

Список литературы

  1. Pouslen L.K., Hummelshoi L. // Ann. Med. 2007. V. 39. № 6. P. 44–456.

  2. Джaббapoвa M.Б. 2021. T. 1б. № 48. C. 160–171.

  3. Лусс Л.В., Сидорович О.И. // Астма и аллергия. 2015. № 1. С. 31–34.

  4. Мигачева Н.Б. // Евразийское научное обозрение. 2021. № 9–2 (79). С. 109–113.

  5. Петрова С.Ю., Хлгатян С.В., Бержец В.М., Петрова Н.С., Радикова О.В. // Российский аллергологический журнал. 2020. Т. 17. № 4. С. 38–45.

  6. Гущин И.С. // Российская ринология. 2004. № 1. С. 6–22.

  7. Haniuda K., Kitamura D. // Allergol. Int. V. 70. № 2. P. 163–168.

  8. Балаболкин И.И., Рылеева И.В., Юхтина Н.В., Ксензова Л.Д., Капустина Е.Ю. // Педиатрия. Журн. им. Г.Н. Сперанского. 2010. Т. 85. № 2. С. 81–85.

  9. Выхристенко Л.Р. // Российский аллергологический журн. 2010. № 5. С. 29–37.

  10. Gatto D., Brink R. // J. Allergy Clin. Immunol. V. 126 № 5. P. 898–907.

  11. Топтыгина А.П. // Иммунология. 2012. Т. 33. № 3. С. 162–168.

  12. Шейбак В.М., Павлюковец А.Ю. 2020. № 3. С. 39–45.

  13. Хаитов Р.М., Никонова А.А., Хаитов М.Р. // Бюллетень сибирской медицины. 2019. Т. 18. № 1. С. 228–236.

  14. Янченко В.В., Янченко Л.К., Осененко Е.И. // Иммунопатология, аллергология, инфектология. 2005. № 4. С. 45–58.

  15. Wu L.C., Zarrin A.A. // Nat. Rev. Immunol. 2014. V. 14. P. 247–259.

  16. Свирщевская Е.В., Симонова М.А., Матушевская Е.В., Фаттахова Г.В., Хлгатян С.В., Рязанцев Д.Ю. и др. // Вестник РГМУ. 2019. Т. 74. № 1. С. 63–70.

  17. Svirshchevskaya E., Fattakhova G., Khlgatyan S., Chudakov D., Kashirina E., Ryazantsev D. et al. // Clin. Immunol. 2016. V. 170. P. 31–38.

  18. Niedenberger, V., Niggemann B., Kraft D., Spitzauer S., Valenta R. // Eur. J. Immunol. 2002. V. 32. P. 576–584.

  19. Resch Y., Michel S., Kabesh M., Lupinek C., Valenta R., Vrtala S. // J. Allergy Clin. Immunol. 2015. V. 136. P. 1083–1091.

  20. Talay O., Yan D., Brightbill H.D., Straney E.M., Zhou M., Ladi E. et al. // Nat. Immunol. 2012. V. 13. P. 396–404.

  21. Yang Z., Sullivan B.M., Allen C.D. // Immunity. 2012. V. 36. P. 857–872.

  22. Kitayama D, Sakamoto A., Arima M., Hatano M., Miyazaki M., Tokuhisa T. // Mol. Immunol. 2008. V. 45. № 5. P. 1337–1345.

  23. Marshall J.L., Zhang Y., Pallan L., Hsu M.-C., Khan M., Cunningham A.F. et al. // Eur. J. Immunol. 2011. V. 41. № 12. P. 3506–3512.

  24. Roco J.A., Mesin L., Binder C.S., Nefzger C., Gonzalez-Figueroa P., Canete P.F. et al. // Immunity. 2019. V. 51 № 2. P. 337–350.

  25. MacLennan I.C.M., Toellner K.-M., Cunningham A.F., Serre K., Sze D.M.-Y., Zuniga E., Cook M.C., Vinuesa C.G. // Immunol. Rev. 2003. V. 194. P. 8–18.

  26. He J.-S., Subramaniam S., Narang V., Srinivasan K., Saunders S.P., Carbajo D. et al. // Nat. Commun. 2017. V. 8. P. 641.

  27. Tomayko M.M., Steinel N.C., Anderson S.M., Shlomchik M.J. // J. Immunol. 2010. V. 185. P. 7146–7150.

  28. Feldman S., Kasjanski R., Popovski J., Hernandez D., Chen J.N., Norton J.E. et al. // Clin. Exp. Allergy. 2017. V. 47 № 4. P. 457–466.

  29. Corrado A., Ramonell R.P., Woodruff M.C., Tipton C., Wise S., Levy J. et al. // Mucosal Immunol. 2021. V. 14. P. 1144–1159.

  30. Ramadani F., Bowen H., Gould H.J., Fear D.J. // Front. Immunol. 2019. V. 10. P. 402.

  31. Varcelli D. // Am. J. Respir. Clin. Care Med. 2000. V. 162. P. 586–590.

  32. Шиловский И.П., Ерохина Д.В., Бабахин А.А., Хаитов М.Р. // Молекулярная биология. 2017. Т. 51. № 4. С. 3–17.

  33. Kashiwada M., Levy D.M., McKeag L., Schroder A.J., Canfield S.M., Trayer G., Rothman P.B. // PNAS. 2010. V. 107. № 2. P. 821–826.

  34. Miranda D.O., Silva D.A., Fernandes J.F., Queiros M.G.J., Chiba H.F., Ynoue H.L. et al. // Clin. Dev. Immunol. 2011. V. 2011. P. 302739.

  35. Piacentini G.L., Gierresi S., Kantar A., Lubrano L., Olivieri F., Boner A.L., Peroni D.G. // Int. J. Immunopathol. Pharmacol. 2011. V. 24 № 9. P. 1049–1056.

  36. Laffleur B., Duchez S., Tarte K., Denis-Lagavhe N., Peron S., Carrion C. et al. // Cell Rep. 2015. V. 10 № 6. P. 900–909.

  37. Achatz-Straussberger G., Zaborsky N., Koningsberger S., Luger E.O., Lamers M., Crameri R., Achatz G. // Eur. J. Immunol. 2008. V. 38 № 11. P. 3167–3177.

  38. Newman R., Tolar P. // Immunity. 2021. V. 54(12). P. 2756–2771.

  39. Jimenez-Saiz R., Chu D.K., Mandur T.S., Walker T.D., Gordon M.E., Chaudhary R. et al. // J. Allergy Clin. Immunol. 2017. V. 140 № 6. P. 1604–1615.

  40. Asrat S., Kaur N., Liu X., Ben L.-H., Kajimura D., Murphy A.J. et al. // Sci Immunol. 2020. V. 5. № 43. 8402.

  41. Зенков Н.К., Кожин П.М., Чечушков А.В., Кандалинцева Н.В., Мартинович Г.Г., Меньшикова Е.Б. // Успехи геронтологии. 2020. Т. 33. № 1. С. 10–22.

  42. Дурнев А.Д. // Гигиена и санитария. 2014. Т. 93. № 2. С. 76–83.

  43. Кытикова О.Ю., Гвозденко Т.А., Виткина Т.И., Новгородцев А.Д. // Бюллетень физиологии и патологии дыхания. 2015. № 56. С. 46–49.

  44. Зверев Я.Ф., Брюханов В.М. // Нефрология. 2012. Т. 16. № 3-1. С. 54–71.

  45. Меситов М.В., Меситов М.В., Игнашкова Т.И., Мещерский М.Е, Акопов А.С., Соколовская А.А., Московцев А.А., Кубатие А.А. // Патологическая физиология и экспериментальная терапия. 2012. Т. 56. № 3. С. 87–93.

  46. Калинина Е.В., Гаврилюк Л.А., Покровский Е.С. // Биохимия. 2022. Т. 84. № 4. С. 459–473.

  47. Qu J., Li Y., Zhong W., Gao P., Hu C. // J. Thorac. Dis. 2017. V. 9 № 1. P. E32–E43.

  48. Шиловский Г.А. // Биохимия. 2022. Т. 87. № 1. С. 86–103.

  49. Robledinos-Anton N., Fernandez-Gines R., Monda G., Cuadrado A. // Oxid. Med. Cell Longev. 2019. V. 2019. P. 9372182.

  50. Суворова И.И., Кожухарова И.В., Никольский Н.Н., Поспелов В.А. // Цитология. 2013. Т. 55. № 12. С. 841–851.

  51. Hetz C. // Nat. Rev. Mol. Cell. Bio. 2012. V. 13. P. 89–102.

  52. Меситов М.В., Московсцев А.А., Кубатиев А.А. // Патологическая физиология и экспериментальная терапия. 2013. Т. 57. № 4. С. 97–108.

  53. Gilljam K.M., Holm K.L., Zahoor M., Centonze F.G., Farhan H., Blomhoff H.K. // J. Immunol. 2020. V. 204. P. 2133–2142.

  54. Kemp K.L., Lin Z., Zhao F., Gao B., Song J., Zhang K., Fang D. // J. Biol. Chem. 2013. V. 288 № 46. P. 33272–33282.

  55. Sherman M.H., Kuraishi A.I., Deshpande C., Hong J.S., Cacalano L.A., Gatti R.A. et al. // Mol. Cell. 2010. V. 39 № 6. P. 873–885.

  56. Phan R.T., Saito M., Kitagawa Y., Means A.R., Dalla-Favera R. // Nat. Immunol. 2007. V. 8 № 10. P. 1132–1139.

  57. Gass J.N., Gunn K.E., Sriburi R., Brewer J.W. // Trends Immunol. 2004. V. 25 № 1. P. 17–24.

  58. Lu J.-X., Zhen Z., Chen A.-N., Guo C.-L., Shi K.-T., Wang H. et al. // Laryngoscope Investig. Otalaringol. 2021. V. 6 № 6. P. 1256–1266.

  59. Uchida M., Anderson E. L., Squillace P. C., Patience N., Maniak P. J., Iijima K., et al. // Allergy. 2017. V. 72. N. 16. P. 1521–1531.

  60. Chan T.K., Tan W.S.D., Peh H.Y., Wong W.S.F. // J. Immunol. 2017. V. 199. № 1. P. 39–47.

  61. Idzko M., Hammad H., van Nimwewegan M., Kool M., Willart M.A., Muskens F. et al. // Nat. Med. 2007. V. 13, № 8. P. 913–919.

  62. Kool M., Willart M.A.M., van Nimvegaen M., Bergen I., Pouliot P., Virchow J.C., Rogers N. et al. // Immunity. 2014. V. 34. P. 527–540.

  63. Lambrecht B.N., Hammad H. // J. Allergy Clin. Immunol. 2014. V. 134. № 3. P. 499–507.

  64. Cho Y.S., Moon H.-B. // Allergy Asthma Immunol. Res. 2010. V. 2 № 3. P. 183–187.

  65. Chan T.K., Loh X.Y., Peh H.Y., Tan W.F., Tan W.D., Li N. et al. // J. Allergy Clin. Immunol. 2016. V. 138. № 1. P. 84–96.

  66. Dastghaib S., Kumar P.S., Aftabi S., Damera G., Dalvand A., Sepanjnia A. et al. // Am. J. Respir. Cell. Mol. Biol. 2021. V. 64. № 1. P. 29–38.

  67. Pandya R.J., Solomon G., Kinner A., Balmes J.R. // J. Env. Health Persp. 2002. V. 110. S. 1. P. 103–112.

  68. Park E.-J., Roh J., Kang M.-S., Kim S.N., Kim Y., Choi S. // PLoS One. 2011. V. 6. № 10. P. e27649.

  69. Yanagisawa R., Takano H., Inoue K.-I., Ichinose T., Sadakane K., Yoshino S. et al. // Clin. Exp. Allergy. 2006. V. 36. P. 386–395.

  70. Yanagisawa R., Koike E., Win-Shwe T.-T., Ichinse T., Takano H. // J. Appl. Toxicol. 2016. V. 36. P. 1496–1504.

  71. Wang E., Liu X., Tu W., Do D.C., Yu H., Yang L. et al. // Allergy. 2019. V. 74. P. 1675–1690.

  72. Wang E., Tu W., Do D.C., Xiao X., Bhatti S.B., Yang L. et al. // Front. Immunol. 2021. V. 12. 643260. https://doi.org/10.3389/fimmu.2021.643260

  73. Wang X., Guan S., Sun L., Dai Z. // Environ. Toxicol. Pharmacol. 2022. V. 89. P. 103782.

  74. Chudakov D.B., Tsaregorodtseva D.S., Fattakhova G.V., Kotsareva O.D., Sergeev A.A., Svirschevskaya E.V. In: Allergy& Asthma, COVID-19 & COPD, Immunophysiology & Immunoreabilitology: Innovative Technologies. Bologna: Filodiritto International Proceedings, 2021. P. 221–228.

  75. Кытикова О.Ю., Гвозденко Т.А., Антонюк М.В. // Клиническая медицина. 2018. Т. 96. № 9. С. 784–790.

  76. Ячейкина Н.А., Алимова И.Л., Плутенко Е.В. // Вестник Смоленской государственной медицинской академии. 2021. Т. 20. № 2. С. 188–195.

  77. Wang, J., Huang J., Wang L., Chen C., Yang D., Jin M. et al. // J. Thorac. Des. 2017. V. 9. № 11. P. 4398–4412.

  78. Han C.Y. // Diabetes Metab. J. 2016. V. 40. № 4. P. 272–279.

  79. Brookens S.K., Boothby M.R. // Immunomethab. 2021. V. 3. № 2. P. e210011.

  80. Xie M.M., Amet T., Liu H., Yu Q., Dent A.L. // Mol. Immunol. 2017. V. 81. P. 67–75.

  81. Chudakov D.B., Kotsareva O.D., Konovalova M.V., Tsaregorodtseva D.S., Shevchenko M.A., Sergeev A.A., Fattakhova G.V. // Vaccines (Basel). 2022. V. 10. № 6. P. 969.

  82. Waters L.R., Ahsan F.M., Hoeve J., Hong J.S., Kim D.N.H., Minasyan A. et al. // Sci. Rep. 2019. V. 9. P. 8176.

  83. Brookens S.K., Cho S.H., Basso P.J., Boothby M.R. // J. Immunol. 2020. V. 205. № 11. P. 3011–3022.

  84. Chen K., Xu W., Wilson M., He B., Miller N.W., Bengten E. et al. // Nat. Immunol. 2009. V. 10. № 8. P. 889–898.

  85. Shan M., Carrillo J., Yeste A., Gutzeit Z., Segura-Garzon D., Walland A.C. et al. // Immunity. 2018. V. 49. № 4. P. 709–724.

  86. Hincji E.C., Gruszszyk A.V., Willows R., Navarathan N., Hall A.R., Bates G. et al. // J. Biol. Chem. 2018. V. 293. № 44. P. 17208–17217.

  87. Re Y., Chen J., Chen P., Hao Q., Cheong L.-K., Tang M. et al. // Free Radic. Biol. Med. 2021. V. 166. P. 128–139.

  88. Liu J.-Q., Zhang L., Yao J., Yao S., Yuan T. // Biochem. Biophys. Res. Commun. 2018. V. 497. № 2. P. 564–570.

  89. Li R., Luo X., Zhu Y., Zhao L., Li L., Pang Q., Ma M., Gai Y. // Environ. Pollut. 2017. V. 231. P. 1560–1568.

  90. Li T.-T., Zhu H.-B. // Biomed. Pharmacother. 2020. V. 132. P. 110872.

  91. Новикова Д.С., Гарабаджиу А.В., Мелина Д., Берлев Н.А., Трибулович В.Г. // Биохимия. 2015. Т. 80. № 2. С. 163–183.

  92. Zhao Y., Hu X., Liu Y., Dong S., Wen Z., He W. et al. // Mol. Cancer. 2017. V. 16. P. 79.

  93. Котова П.Д., Быстрова М.Ф. // Биологические мембраны. 2020. Т. 37. № 2. С. 156–160.

  94. Миронова Ж.А., Всеволодская Е.И., Трофимов В.И., Улитина А.С., Пчелина С.Ф., Дубина М.В., Горбунков С.Д., Акопов А.Л. // Пульмонология. 2017. Т. 27. № 1. С. 7–12.

  95. Провоторов В.М., Будневский А.В., Филатова Ю.И., Перфильева М.В. // Клиническая медицина. 2015. Т. 93. № 8. С. 19–22.

  96. Никитин А.В., Золотарева М.А. // Научно-медицинский вестник Центрального Черноземья. 2008. № 32. С. 25–28.

  97. Lee P.-H., Hong J., Jang A.-S. // Korean J. Intern. Med. 2020. V. 35. № 5. P. 1229–1237.

  98. Quoc Q.L., Bich T.C.T., Kim S.-H., Park H.-S., Shin Y.S. // J. Cell Mol. Med. 2021. V. 25 № 14. P. 6721–6732.

  99. Wang J., Lin J., Shu J., Li H., Ren Z. // J. Thorac Dis. 2018. V. 10. № 8. P. 4819–4830.

  100. Siddesha J.M., Nakada E.M., Mihavics B.R., Hoffman S.M., Rattu G.K., Chamberlain N. et al. // Am. J. Physiol. Lung Cell Mol. Physiol. 2016. V. 310. № 11. P. 1243–1259.

  101. Nakada E.M., Bhakta N.R., Korwin-Michvicks B.R., Kumar A., Chamberlain N., Bruno S.R. et al. // JCI Insight. 2019. V. 4. № 9. P. e98101.

  102. Gendrisch F., Volkel L., Fluck M., Apostolova P., Zeiser R., Jacob T. et al. // Allergy. 2022. V. 77. № 3. P. 966–978.

  103. Kim H.-K., Lee G.-H., Bhattarai K.R., Junjappa R.P., Lee H.-Y., Handigung M. et al. // Exp. Mol. Med. 2018. V. 50. P. e444.

  104. Ferrando R.M., Lay L., Polito L. // Drug Discov. Today. 2020. V. 38. P. 57–67.

  105. Sanchez-Guzman D., le Guen, P., Villerete B., Sola N., le Borgne R., Guyard A. et al. // Biomaterials. 2019. V. 217. P. 119308.

  106. Jan H., Gui R., Andleeb A., Ullah S., Shah M., Khanum M. et al. // J. Saudi Chem. Soc. 2021. V. 25. № 8. P. 101297.

  107. Ziental D., Czarczynska-Goslinska B., Mlynarczyk D.T., Glowacka-Sobotta A., Stanicz B., Golsinski T., Sobotta L. // Nanomaterials (Basel). 2020. V. 10. № 2. P. 387.

  108. Neto L.M.M., Kipnis A., Junqueira-Kipnis A.P. // Front. Immunol. 2017. V. 8. P. 239. doi.org/https://doi.org/10.3389/fimmu.2017.00239

  109. Ferro C., Florindo H.F., Santos H.A. // Adv. Healthc. Mater. 2021. V. 10. № 16. P. e2100598.

  110. Валуева С.В., Вылегжанина М.Э., Лаврентьев В.К., Боровикова Л.Н., Суханова Т.Е. // Журн. физической химии. 2013. Т. 87. № 3. С. 499.

  111. Skariyachan S., Gopal D., Deshpande D., Joshi A., Uttarkar A., Niranjan V. // Infect. Genet. Evol. 2021. V. 96. P. 105155.

  112. Giannopoulos G. // Nanomaterials (Basel). 2022. V. 12 № 15. P. 2711.

  113. Волчок А.С., Мицевич Д.С., Казбанов В.В. // Научные стремления. 2013. № 5. С. 84–86.

  114. Khanna P., Ong C., Bay B.H., Baeg G.H. // Nanomaterials (Basel). 2015. V. 5. № 3. P. 1163–1180.

  115. Enea M., Pereira E., de Almeida M.P., Araujio A.M., Bastos M.L., Carmo H. // Nanomaterials (Basel). 2020. V. 10. № 5. P. 995.

  116. Kim S., Ryu D.-Y. // J. Appl. Toxicol. 2013. V. 33. № 2. P. 78–89.

  117. Fahmy B., Cormier S.A. // Toxicol. In Vitro. 2009. V. 23. № 7. P. 1365–1371.

  118. Ahamed, M, Alhadlaa H.A., Alam J., Khan M.A.M., Ali D., Alarafi S. // Curr. Pharm. Des. 2013. V. 19 № 37. P. 6681–6690.

  119. Shukla R.K., Kumar A., Vallabani N.V.S., Pandey A.K., Dhawan A. // Nanomedicine (Lond). 2014. V. 9. № 9. P. 1423–1433.

  120. Dong J., Ma Q. // Arch. Toxicol. 2016. V. 90 № 9. P. 2231–2248.

  121. Inoue K.-I., Yanagisava R., Koike E., Nishikawa M., Takano H. // Free Radic. Biol. Med. 2010. V. 48. № 7. P. 924–934.

  122. Shareena P.D.T., McShan D., Dosmahaptra A.K., Tchounwon P.B.A // Nanomicro Lett. 2018. V. 10. № 3. P. 53.

  123. Dawood M.A.O., El Basuini M.F., Yilmar S., Abdel-Latif H.M.R., Kari Z.A., Razab M.K.A. et al. // Antioxidants (Basel). 2021. V. 10 № 9. P. 1364.

  124. Filippi A., Liu F., Wilson J., Lelieveld S., Korcshelt K., Wang T. et al. // RSC Adv. 2019. V. 9. № 20. P. 11077–11081.

  125. Пугачевский М.А., Мамонтов В.А., Кузьменко А.П., Неручев Ю.А. // Известия Юго-Западного государственного университета. Серия: Техника и технологии. 2021. Т. 11. № 1. С. 61–74.

  126. Roy P., Bag S., Chaktaborty D., Dasgupta S. // ACS Omega. 2018. V. 3. № 9. P. 12270–12283.

  127. Ширинкин С.В., Чурносов М.И., Васильченко Л.В. // Клиническая медицина. 2009. Т. 87. № 5. С. 56–58.

  128. Войнилович С.В., Васильченко Л.В. // Авиценна. 2017. № 8. С. 12–17.

  129. Ismail N.A.S., Lee J.X., Yusof F. // Antioxidants (Basel). 2022. V. 11. № 5. P. 986.

  130. Dellinger A., Zhou Z., Connor J., Madhankumar A.B., Pamujula S., Sayes C.M., Kepley C.M. // Nanomedicine (Lond). 2013. V. 8. № 7. P. 1191–1208.

  131. Rehman A., John P., Bhatti A. // Nanomaterials (Basel). 2021. V. 11. № 8. P. 2005.

  132. Serra M.F., Cotias A.C., Pimentel A.S., de Arantes A.C., Pires A.L.A., Lanzetti M. et al. // Antioxidants (Basel). 2022. V. 11 № 9. P. 1659.

  133. Liu X., Wang J., Fan Y., Xu Y., Xie M., Yuan Y. et al. // Environ. Sci. Technol. 2019. V. 53. № 16. P. 9789–9799.

  134. Luckey T.D. Hormesis with Ionizing Radiation. Boca Raton: CRC Press, 1980. 84 p.

  135. Jargin S.V. // Front Public Health. 2020. V. 8. P. 00278.

  136. Шапошников М.В., Турышева Е.В., Москалев А.А. // Радиационная биология. Радиоэкология. 2009. Т. 49. № 1. С. 46–54.

  137. Park H.S., Kim K.H., Jang S., Park J.W., Cha H.R., Lee J.E. et al. // Int. J. Nanomedicine. 2010. V. 5. P. 505–515.

  138. Li X., Wang B., Zhou S., Chen W., Liang S., Zheng L. et al. // J. Nanobiotecnol. 2020. V. 18. P. 45.

  139. Poon W., Zhang Y.-N., Ouyang B., Kingston B.R., Wu J.L., Wilhelm S., Chan W.C. // ACS Nano. 2019. V. 13 № 5. P. 5785–5798.

  140. Han S.G., Lee J.S., Alm K., Kim Y.S., Kim J.K., Lee J.H. et al. // Arch Toxicol. 2015. V. 89 № 7. P. 1083–1094.

  141. Kreyling W.G., Moller W., Holzwarth U., Him S., Wenk A., Schleh C., Schaffler M. et al. // ACS Nano. 2018. V. 12. № 8. P. 7771–7790.

  142. Калюжин О.В. // Российский аллергологический журн. 2015. № 4. С. 45–51.

  143. Калюжин О.В., Андронова Т.М., Караулов А.В. // Терапевтический архив. 2020. Т. 92. № 12. С. 195–200.

  144. Netea M.G., Joosten L.B., Latz E., Mills K.H.G., Natoli G., Stunnenberg H.G. et al. // Science. 2016. V. 352. № 6284. P. aaf1098.

  145. Ifrim D.C., Quintin J., Joosten L.A.B., Jacobs C., Jansen T., Jacobs L. et al. // Clin. Vaccine Immunol. 2014. V. 21. № 4. P. 534–545.

  146. Swartzwelter B.J., Barbero F., Verde A., Mangini M., Pirozzi M., de Luca A.C. et al. // Cells. 2020. V. 9. № 2. P. 284.

  147. Magadan S., Mikelez-Alonso I., Borrego F., Gonzalez-fernandez A. // Adv. Drug Deliv. Rev. 2021. V. 175. P. 113821.

  148. Дедкова М.И., Фирстов С.А., Куликов О.А., Минаева О.В. // Журн. научных статей. Здоровье и образование в XXI в. 2014. Т. 16. № 4. С. 4–6.

  149. Zhu Q., Zhang M., Shi M., Liu Y., Zhao Q., Wang W. et al. // Immunobiology. 2016. V. 221. № 4. P. 558–567.

  150. Hocevar S., Puddini V., Haeni L., Petri-Fink A., Wagner J., Alvarez M., Clift M.J.D., Bourquin C. // ACS Nano. 2022. V. 16. № 11. P. 18119–18132.

  151. Golinski M.-L., Demeules M., Derambure C., Riou G., Maho-Vaillant M., Boyer O. et al. // Front. Immunol. Sec. B. Cell Biol. 2020. V. 11. P. 32.

  152. Aime C., Nishiyabu R., Gondo R., Kaneko K., Kimizuka N. // Chem. Commun. 2008. V. 2008. № 48. P. 6534–6536.

  153. Luo Z., Liang X., He T., Qin X., Li X., Li Y. et al. // J. Am. Chem. Soc. 2022. V. 144. № 36. P. 16366–16377.

  154. Nunokawa H., Murakami Y., Ishii T., Narita T., Ishii H., Takizawa H., Yamashita N. // Sci. Rep. 2021. V. 11. P. 13157.

  155. She L., Barrera G.D., Yan L., Alanazi H.H., Brooks E.G., Dube P.H. et al. // JCI Insight. 2021. V. 6. № 3. P. e143509.

  156. Sabetel C., Rademecker C., Fievez L., Paulissen G., Chakarov S., Fernandes C. et al. // Immunity. 2017. V. 46. № 3. P. 457–473.

  157. Ballester M., Jeanbart L., de Titta A., Nembrini C., Barsland B.J., Hubbell J.A., Swartz M.A. // Sci. Rep. 2015. V. 5. P. 14274.

  158. Vollmer J., Krieg A.M. // Adv. Drug Deliv. Rev. 2009. V. 61. № 3. P. 195–204.

  159. Li R., Yu L., Qin Y., Zhiu Y., Liu W., Li Y., Chen Y., Xu Y. // Sci. Total Environ. 2021. V. 758. P. 143626.

  160. Almukhlafi H., Ali D., Almutari B., Yaseen K.N., Alyami N., Almeer R. et al. // Int. J. Nanomedicine. 2021. V. 16. P. 3487–3496.

  161. Kuroda E, Ozasa K., Temizoz B., Ohata K., Koo C.X., Kanuma T. et al. // Immunity. 2016. V. 45. № 6. P. 1299–1310.

  162. Meldrum K., Robertson S.B., Romer I., Markzylo T., Dean L.S.N., Rogers A. et al. // Part. Fibre Toxicol. 2018. V. 15. P. 24.

Дополнительные материалы отсутствуют.